Dự án ASSET gắn kết đa tác nhân trong chuyển đổi nông nghiệp sinh thái

Nông dân hưởng lợi từ kết nối với khuyến nông

Từ ngày 19-22/10 tại thành phố Điện Biên, Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (VAAS) phối hợp với GRET (Tổ chức Nghiên cứu và Trao đổi Công nghệ), CIRAD (Trung tâm Hợp tác Quốc tế về Nghiên cứu Nông nghiệp vì Sự Phát triển) và các đối tác quốc tế tổ chức “Hội thảo tổng kết và chia sẻ kinh nghiệm dự án Chuyển đổi Hệ thống Nông nghiệp Sinh thái và Thực phẩm An toàn (ASSET) tại Việt Nam”.

Dự án ASSET do GRET điều phối, CIRAD phụ trách khoa học, được tài trợ bởi Cơ quan Phát triển Pháp (AFD), Liên minh châu Âu (EU) và Quỹ Môi trường Toàn cầu của Pháp (FFEM). Trong giai đoạn 2020–2025, dự án được triển khai tại Campuchia, Lào, Việt Nam và Myanmar, hướng đến mục tiêu thúc đẩy quá trình chuyển đổi hệ thống lương thực - nông nghiệp theo hướng bền vững, an toàn và bao trùm.

Tại Việt Nam, VAAS là cơ quan chủ trì, phối hợp cùng Viện Chăn nuôi (NIAS), Viện Chiến lược và Chính sách Nông nghiệp và Môi trường (ISPAE) cùng các viện thành viên như Viện KHKT Nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc (NOMAFSI), Viện Nghiên cứu Rau quả (FAVRI), Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hệ thống Nông nghiệp (CASRAD). Dự án tập trung tại Sơn La và Điện Biên, huy động sự tham gia của sở ngành địa phương, mạng lưới ALiSEA và cộng đồng nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp.

Sau 5 năm triển khai, dự án ghi nhận nhiều kết quả nổi bật trải dọc từ cấp chính sách đến thực tiễn sản xuất. Ở góc nhìn chiến lược, ASSET tổ chức các hoạt động dự báo tương lai và xây dựng Lý thuyết Thay đổi, góp phần hình thành tầm nhìn đến năm 2045 ở cấp quốc gia và đến năm 2030 ở cấp tỉnh, kèm theo lộ trình hỗ trợ chuyển đổi phù hợp điều kiện địa phương.

Ở góc độ thực tiễn, các mô hình nông nghiệp sinh thái được thí điểm và hỗ trợ nhân rộng theo chuỗi “từ trang trại đến thị trường” như xen canh cà phê - mắc ca, nông lâm kết hợp, liên kết cây trồng - chăn nuôi với trồng cỏ, ủ chua, ủ phân compost; cải thiện quản lý an toàn thực phẩm nguồn gốc động vật tại chợ truyền thống; chuyển đổi số trong tiếp thị, phát triển thương hiệu lãnh thổ gắn với du lịch nông nghiệp, tăng cường kết nối giữa sản phẩm sinh thái và hệ thống thực phẩm an toàn. Song song, mạng lưới học tập ALiSEA được củng cố để kết nối viện nghiên cứu, tổ chức xã hội, doanh nghiệp và nông dân trong nước và khu vực; các diễn đàn, hội thảo chính sách được tổ chức đều đặn, đóng góp cho Kế hoạch Hành động Quốc gia về Chuyển đổi Hệ thống Lương thực (NAP FST) và tạo nền đối thoại ở cả trung ương, địa phương.

Ở góc độ môi trường, các mô hình thí điểm cho thấy tiềm năng của kinh tế tuần hoàn, nông nghiệp hữu cơ, giảm phát thải, nâng cao sức khỏe đất và hiệu quả sử dụng nước, qua đó tăng khả năng chống chịu trước biến đổi khí hậu. Nhiều thực hành đã lan tỏa ngoài nhóm hưởng lợi trực tiếp nhờ sự vào cuộc của chính quyền cơ sở và hệ thống khuyến nông.

Từ Điện Biên, lan tỏa mô hình nông nghiệp tuần hoàn vùng Tây Bắc

Vai trò chủ trì, điều phối của VAAS thể hiện ở việc kết nối các mảnh ghép: nghiên cứu - chính sách - thị trường - sản xuất. VAAS cùng Viện Nghiên cứu Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường, các tổ chức quốc tế liên quan và các Sở Nông nghiệp và Môi trường Sơn La, Điện Biên phối hợp chặt chẽ với hợp tác xã, thương lái, cộng đồng nông dân để đưa đổi mới kỹ thuật vào bối cảnh địa phương, đồng thời giúp tiếng nói của thực tiễn phản hồi vào bàn hoạch định chính sách. Sự gắn kết đa tác nhân này là nền tảng để các mô hình có “đầu ra” thị trường và “đầu vào” chính sách, tránh tình trạng thí điểm nhỏ lẻ.

Ông Nguyễn Hồng Sơn, Viện trưởng VAAS, nhấn mạnh các định hướng lớn đang tạo “hành lang thể chế” cho chuyển đổi. Theo ông, Chiến lược Phát triển Nông nghiệp và Nông thôn Bền vững 2021–2030, tầm nhìn 2050, cùng Chiến lược Tăng trưởng Xanh Quốc gia và NAP FST đều nhấn mạnh nông nghiệp xanh, hữu cơ, tuần hoàn, ứng dụng khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo. Những định hướng này “đã, đang và sẽ là nền tảng chính sách quan trọng, tạo điều kiện thuận lợi để các chương trình, dự án quốc tế như ASSET triển khai hiệu quả, góp phần cụ thể hóa cam kết của Việt Nam trong chuyển đổi nông nghiệp bền vững và phát triển hệ thống thực phẩm an toàn”.

Ông cũng nhắc lại ASSET đã mang lại các kết quả theo năm nhóm: tầm nhìn - chiến lược; mô hình thực tiễn và đổi mới; mạng lưới học tập; tác động chính sách - nâng cao nhận thức; và hiệu quả tài nguyên - môi trường.

Từ góc nhìn địa phương, ông Lò Văn Cương, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Điện Biên, ghi nhận “những thay đổi cụ thể” từ khi có sự tham gia của dự án như chuyển từ chăn thả, bán chăn thả sang chăn nuôi quản lý có kiểm soát; người dân trồng cỏ, chế biến và ủ chua thức ăn, xử lý chất thải tốt hơn, hạn chế thả rông gia súc, góp phần bảo vệ cảnh quan. Các kỹ thuật trồng trọt, các mô hình khép kín theo hướng sinh thái - tuần hoàn “cải thiện sinh kế, giảm phát thải, nâng cao năng lực cho cán bộ và người dân”.

Đại diện GRET, bà Marie-Christine Lebret đánh giá, ASSET được xây dựng “trên một niềm tin rất đơn giản là không một tác nhân nào có thể tự chuyển đổi hệ thống lương thực, thực phẩm”. Với vai trò điều phối của GRET và CIRAD, dự án hợp tác chặt chẽ với VAAS, NOMAFSI, ISPAE, mạng lưới ALiSEA và các đối tác quốc tế như ILRI, CIAT, Đại học Florence, Đại học Đông Nam. Cách tiếp cận đa bên, đa tác nhân giúp “kết nối cộng đồng rộng lớn” của nhà khoa học, tổ chức phi chính phủ, trường đại học, nông dân và khu vực công - tư. Bà cho biết ASSET đã hỗ trợ hình thành nhóm công tác kỹ thuật về nông nghiệp sinh thái, đóng góp cho phối hợp chính sách về chuyển đổi hệ thống lương thực bền vững.

Ông François Roger, Giám đốc vùng CIRAD Đông Nam Á (DRASEC), nhấn mạnh ASSET “góp phần tăng cường các động lực phát triển vùng, kết nối thực hành nông nghiệp sinh thái với xây dựng thương hiệu/nhãn hiệu vùng, du lịch trải nghiệm và thương mại điện tử”. Theo ông, nông nghiệp sinh thái “không chỉ là những kỹ thuật, mà còn là quá trình đồng kiến tạo”, đòi hỏi xây dựng niềm tin, trân trọng tri thức bản địa, kết nối nông dân, hợp tác xã, nhà hoạch định chính sách và doanh nghiệp. Ông khẳng định “không một thành quả nào có thể đạt được nếu không có sự lãnh đạo mạnh mẽ của các đối tác Việt Nam và sự cống hiến tận tâm của các thành viên dự án” và cam kết CIRAD tiếp tục đồng hành với VAAS, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, các tỉnh và đối tác, đặc biệt trong triển khai Bộ hướng dẫn của ASEAN về Nông nghiệp Sinh thái.

Khép lại 5 năm ASSET được đưa vào Việt Nam, chương trình đã xác lập nền tảng để mở rộng quy mô các thực hành nông nghiệp sinh thái, củng cố đối thoại chính sách và tăng cường năng lực nghiên cứu - đào tạo trong giai đoạn tiếp theo. Trục kết nối giữa khoa học, chính sách và thị trường đã được định hình; nhiệm vụ còn lại là duy trì động lực, bảo đảm nguồn lực và nhân rộng những mô hình phù hợp, để mục tiêu hệ thống lương thực bền vững, an toàn và thân thiện với môi trường đi vào thực chất ở từng địa phương.