Tỏi Phan Rang

Ngay ven đô thành phố Phan Rang có một triền cát nhỏ, thuộc làng Văn Sơn (Văn Hải). Văn Sơn chỉ cách trung tâm tỉnh lị Phan Rang chừng dăm bảy phút chạy xe máy. Thật lạ, giữa xứ sở của cây nho nhưng vẫn có một cánh đồng chuyên canh hành, tỏi đã duy trì liên tục suốt nhiều chục năm qua. Dù có lúc mất mùa, rớt giá nhưng người dân vẫn gắn bó với loại cây đã trở thành sản phẩm truyền thống, một thương hiệu riêng.

Đi xa hơn, có các vùng hành, tỏi Mỹ Tường (Nhơn Hải- Ninh Hải), Thái An (Vinh Hải- Ninh Hải),… Đó đều là những làng hành, tỏi nức tiếng! Dù những làng này nằm trên đất Ninh Hải, nhưng với chất lượng đồng nhất, sản phẩm từ đây vẫn được gọi một tên chung, hành tỏi Phan Rang.

Lai lịch của vùng hành, tỏi Phan Rang không phải ngẫu nhiên mà có. Dân kể rằng, những thập niên sáu mươi, bảy mươi của thế kỷ trước, Văn Sơn, Mỹ Tường,… từng là những vùng chuyên trồng hành tây để xuất khẩu sang Liên Xô.

Trước đó, những chuyên gia nông học từ Liên bang Xô Viết xa xôi đã lặn lội hàng tháng trời tiến hành khảo sát và phân tích mẫu đất. Xứ biển Ninh Thuận có những vùng cát bạt ngàn phơi dưới nắng chói chang, nhưng chỉ có vài vùng hẹp ven Phan Rang được “tín nhiệm” là nơi trồng hành tây. Hành tây Phan Rang củ không lớn nhưng chắc nịch, có vị ngọt sắc. Khi Liên Xô tan rã, từ hành tây người dân chuyển sang trồng hành ta và tỏi.

Có một điều khác biệt và có thể nói là đặc trưng nữa, hành Phan Rang củ khá nhỏ, các giánh toẻ ra như cánh sao (thường là 5 cánh). Củ có màu đỏ tía, hơi sậm, mùi hăng nồng. Củ tỏi cũng chỉ ngang quả cà pháo. Tép ngoài nhỏ cỡ hạt chanh, tép trong chỉ nhỉnh hơn tép bưởi. Bé, nhưng là “bé hạt tiêu”! Tỏi Phan Rang hấp dẫn từ hình hài, màu sắc đến hương vị. Tỏi có vỏ lụa ngoài bóng mịn, củ săn chắc, ăn tươi có vị cay tê tê đầu lưỡi, mùi thơm cay nồng kích thích nhưng không sốc và hầu như ít để lại mùi hôi sau khi ăn. Những củ tỏi “mồ côi”, củ chỉ có một tép duy nhất có vị riêng hơn.

Một điều đặc biệt nữa, hành tỏi Phan Rang phơi khô không cần xử lý bất kỳ hóa chất nào vẫn có thể lưu giữ trong thời gian 3 - 6 tháng sau thu hoạch, thậm chí lâu hơn nữa mà vẫn giữ hương vị ban đầu, không bị thối, óp. Sự khác biệt ấy đã giúp sản phẩm hành, tỏi Phan Rang được thị trường cả nước đặc biệt ưa chuộng. Sản phẩm này có mặt rộng rãi khắp Bắc, Trung, Nam, “bao sân” cả xứ rau màu Đà Lạt (Lâm Đồng). Về giá cả, hành, tỏi Phan Rang thường vẫn đứng đầu bảng so với các sản phẩm cùng loại. Hiện thời hành, tỏi có giá 10.000đ, 30.000 đ/kg xô, giá sỉ và 15.000 đ, 35.000 đ/kg giá lẻ, trong khi hành, tỏi nguồn gốc Trung Quốc có giá 13.000 đ và 8.000 đ/kg.

Hương vị đặc trưng xuất phát từ đâu? Các kết quả phân tích mẫu đất của cơ quan chuyên môn đã xác định đất trồng hành, tỏi ở Ninh Thuận là đất cát trên nền trầm tích của san hô, loại đất rất giàu các khoáng chất ka li, ma giê, sắt…

Nguyễn Huân