Thủy sản Việt trước ngưỡng cửa EU khắt khe: [Bài 4] Không còn là 'mảnh đất vàng' cho cá tra, cá ngừ

Chưa phục hồi hình ảnh cá tra

Trước đây, cá tra từng chiếm tới 40% sản lượng xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang EU. Thế nhưng hiện nay, tỷ lệ này đã giảm xuống dưới 10%. Nguyên nhân bắt đầu từ năm 2010, khi WWF đưa cá tra Việt Nam vào “danh sách đỏ”, khiến hình ảnh sản phẩm sụt giảm nghiêm trọng trong mắt người tiêu dùng châu Âu.

Dù những năm gần đây EU đã nới lỏng quy định về dư lượng kháng sinh và an toàn thực phẩm, niềm tin thị trường vẫn chưa được khôi phục. Bà Lê Hằng, Phó Tổng Thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) nhận định: “Vấn đề của cá tra hiện nay không phải ở an toàn thực phẩm, mà là thương hiệu và sự tin cậy của người tiêu dùng EU”.

Theo số liệu từ VASEP, sau giai đoạn sụt giảm, xuất khẩu cá tra sang EU đã có tín hiệu phục hồi, đạt 176 triệu USD năm 2024, nhỉnh hơn 173 triệu USD của 2023. Một phần nguyên nhân đến từ bối cảnh xung đột Nga - Ukraine, khiến nhu cầu cá thịt trắng giá rẻ tại châu Âu tăng. Đức hiện đã vượt Hà Lan trở thành thị trường nhập khẩu lớn nhất của cá tra Việt Nam nhờ lợi thế cảng Hamburg và sức tiêu thụ nội địa.

Tuy nhiên, theo TS. Nguyễn Thị Minh Phương (Học viện Ngoại giao), thách thức vẫn rất lớn: “Cá tra có sản lượng dồi dào, đạt gần 1,8 triệu tấn năm 2024, nhưng thương hiệu yếu và kênh phân phối hạn chế. Nếu không có chiến lược truyền thông và xúc tiến bài bản, chúng ta khó lấy lại thị phần đã mất”.

Nút thắt nguyên liệu từ cá ngừ

Nếu cá tra gặp vấn đề về thương hiệu, thì cá ngừ lại vướng ở nguyên liệu. Việt Nam từng được hưởng thuế suất 0% trong 5 năm cho toàn bộ mặt hàng cá ngừ sang EU, kèm hạn ngạch 11.500 tấn cá ngừ đóng hộp. Nhưng lợi thế này ngày càng thu hẹp do nguồn cá ngừ trong nước không đáp ứng tiêu chuẩn.

Theo quy định, cá ngừ phải dài tối thiểu 0,5m mới được đưa vào chế biến xuất khẩu, trong khi phần lớn cá ngừ ngư dân đánh bắt chỉ khoảng 35cm, tỷ lệ đạt chuẩn chỉ 10-15%. Vì thế, nhiều doanh nghiệp buộc phải nhập khẩu nguyên liệu từ các quốc gia khác, khiến sản phẩm mất dần ưu thế thuế quan trong Hiệp định Thương mại tự do Việt Nam - EU (EVFTA).

TS. Nguyễn Thị Minh Phương phân tích: “Kim ngạch cá ngừ sang EU năm 2024 đạt 139,3 triệu USD, tăng so với 2023 nhưng vẫn thấp hơn 2022. Nguồn nguyên liệu nội địa hạn chế và yêu cầu chứng nhận bền vững ngày càng khắt khe đang làm giảm năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam”.

Không chỉ vậy, các đối thủ như Ecuador, Ấn Độ đã đi trước Việt Nam về nguồn cung và sản phẩm giá trị gia tăng. Bà Lê Hằng nhấn mạnh: “Nếu không sớm giải quyết nút thắt nguyên liệu, cá ngừ Việt Nam sẽ tiếp tục lép vế trên sân EU”.

Một trở ngại lớn khác là "thẻ vàng" IUU mà Ủy ban châu Âu áp dụng từ năm 2017. Đây là yếu tố khiến thủy sản Việt Nam mất uy tín trong toàn bộ chuỗi cung ứng. TS. Phương nhận định: “Thẻ vàng không chỉ ảnh hưởng tới riêng cá ngừ, cá tra mà còn tới cả hình ảnh ngành thủy sản Việt Nam. Gỡ bỏ được rào cản này là điều kiện tiên quyết để khôi phục thị phần tại EU”.

Theo các chuyên gia, để củng cố vị thế, Việt Nam cần tập trung đồng thời vào ba hướng: phục hồi thương hiệu cá tra, tháo gỡ nút thắt nguyên liệu cá ngừ, và đầu tư công nghệ nuôi biển - chế biến theo chuẩn quốc tế. Cùng với đó, việc gỡ thẻ vàng IUU sẽ mở ra cơ hội lớn để thủy sản Việt Nam tìm lại vị trí tại thị trường từng là số 1 của mình.