Phục hồi bền vững cây có múi vùng Bắc Trung Bộ

Vùng Bắc Trung Bộ từng là thủ phủ cây có múi phía Bắc với những cái tên nức tiếng thị trường, đi sâu vào tiềm thức của người tiêu dùng như cam Vinh (Nghệ An), bưởi Phúc Trạch (Hà Tĩnh), bưởi đỏ Luận Văn (Thanh Hóa), bưởi thanh trà (Huế).

Tuy nhiên, sau giai đoạn phát triển nóng từ 2010 đến 2020, các vùng cây ăn quả có múi ở Bắc Trung Bộ đang trải qua cuộc khủng hoảng thầm lặng khi diện tích, năng suất và chất lượng cây trồng đồng loạt suy giảm. Từ kỳ vọng làm giàu, nhiều nhà vườn lâm vào cảnh trắng tay vì sâu bệnh, cây chết hàng loạt và đầu ra bấp bênh.

Giống kém, đất bạc màu, sâu bệnh hoành hành

Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đến năm 2024, tổng diện tích trồng cây có múi của các tỉnh Bắc Trung Bộ đạt khoảng 27.900 ha, chiếm hơn 11,5% diện tích cả nước. Trong đó, bưởi chiếm 11.600 ha với sản lượng 122.600 tấn, cam cũng có diện tích tương tự với sản lượng 126.000 tấn.

Dù là cây đặc sản, có giá trị kinh tế cao và từng giúp nhiều nông dân thu hàng trăm triệu đồng mỗi vụ, song hiện trạng sản xuất đang báo động đỏ.

Tại tỉnh Nghệ An, diện tích cam từng đạt gần 5.500 ha thì đến đầu năm 2023 chỉ còn khoảng 2.500 ha. Ở TP Huế, hơn 600 ha bưởi thanh trà bị chết trắng. Nhiều vườn cam, bưởi dù cây 6 năm tuổi đã cho quả nhưng lại rụng sớm, chất lượng kém hoặc không cho thu hoạch do phát triển kém, vàng lá, thối rễ. Không ít vườn đã phải bỏ hoang khiến người trồng nản lòng.

Nguyên nhân được Viện Bảo vệ thực vật chỉ ra gồm: Giống kém chất lượng khiến cây nhiễm bệnh sớm, đất bị thoái hóa do canh tác sai kỹ thuật và lạm dụng phân bón hóa học, dịch bệnh như vàng lá Greening (bệnh Huanglongbing), bệnh chảy gôm, tuyến trùng, rệp sáp… lan rộng mà chưa có biện pháp trị bệnh triệt để.

Đặc biệt, rầy chổng cánh, môi giới truyền bệnh Greening xuất hiện ngày càng phổ biến trong điều kiện thời tiết bất thường do biến đổi khí hậu.

Một thực tế khác góp phần làm suy thoái vùng cây ăn quả có múi ở Bắc Trung Bộ là mô hình sản xuất manh mún, nhỏ lẻ. Nhiều hộ trồng cam bưởi đơn độc, không thuộc HTX hay chuỗi liên kết tiêu thụ. Vùng trồng chưa được quy hoạch bài bản theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP hay hữu cơ.

Trong khi đó, thị trường tiêu thụ không ổn định khiến giá cả lên xuống thất thường, đầu ra thiếu bền vững. Người dân không dám đầu tư cải tạo vườn vì lo thua lỗ, tạo ra vòng luẩn quẩn trì trệ.

Phục hồi bắt đầu từ gốc

Thực tế ở các quốc gia sản xuất cây có múi lớn trên thế giới như Hoa Kỳ, Đài Loan, Thái Lan, Australia hay Tây Ban Nha cho thấy, để phục hồi nhóm cây trồng này bền vững, cần bắt đầu từ giống sạch bệnh và quản lý dịch hại tổng hợp (IPM).

Tại Đài Loan, kỹ thuật trồng mới được thiết kế đồng bộ từ việc đào hố, cải tạo đất, hệ thống tiêu thoát nước đến lựa chọn gốc ghép kháng bệnh. Cây giống được kiểm định sạch bệnh trước khi đưa ra vườn, kết hợp kiểm soát rầy chổng cánh (môi giới truyền bệnh) bằng thuốc nội hấp đúng thời điểm.

Một số nước còn sử dụng phương pháp chẩn đoán nhanh nguồn bệnh bằng bộ kit, loại bỏ cây nhiễm bệnh từ sớm, bổ sung kháng sinh vào cây bị nhiễm hoặc sử dụng nano kẽm, đồng, silica để khống chế vi khuẩn. Đồng thời, tăng sức khỏe cho cây và đất thông qua phân hữu cơ, vi sinh, dinh dưỡng đa lượng và vi lượng hợp lý.

TS Nguyễn Thị Bích Ngọc, Phó Viện trưởng Viện Bảo vệ thực vật cho rằng, để phục hồi và phát triển cây ăn quả có múi vùng Bắc Trung Bộ, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp.

Về giống, các địa phương cần đầu tư xây dựng trung tâm nhân giống sạch bệnh, ứng dụng kỹ thuật vi ghép đỉnh sinh trưởng để phục tráng giống đặc sản. Việc trồng mới cần sử dụng cây giống khỏe, có khả năng chống chịu bệnh và cho chất lượng quả đồng đều.

Về canh tác và đất đai, cần chuyển sang mô hình canh tác hữu cơ, tuần hoàn, tận dụng phụ phẩm làm phân bón, kiểm tra đất trước khi trồng và trồng nổi để bộ rễ khỏe mạnh. Cắt tỉa đúng kỹ thuật, bón phân hợp lý theo từng giai đoạn sinh trưởng giúp tăng năng suất và giảm sâu bệnh.

Về phòng trừ sâu bệnh, áp dụng IPM triệt để, từ trồng giống sạch bệnh, kiểm soát rầy chổng cánh bằng bẫy sinh học và thuốc phòng trừ trong danh mục cho phép đến sử dụng chế phẩm vi sinh có khả năng sinh kháng sinh tự nhiên. Việc chẩn đoán nhanh bệnh trên đồng ruộng cũng rất quan trọng để xử lý kịp thời.

Về tổ chức sản xuất và thị trường, cần quy hoạch lại vùng trồng phù hợp với thổ nhưỡng và khí hậu, hỗ trợ nông dân chuyển đổi sang canh tác đạt chuẩn VietGAP, hữu cơ, kết nối với doanh nghiệp thu mua, chế biến để ổn định đầu ra. Cùng với đó, đẩy mạnh truy xuất nguồn gốc, xây dựng mã số vùng trồng và ứng dụng chuyển đổi số để cảnh báo sâu bệnh, quản lý kỹ thuật hiệu quả hơn.

Viện Bảo vệ thực vật cho biết đã xây dựng được các gói kỹ thuật hoàn chỉnh như: Quy trình vi ghép đỉnh sinh trưởng để tạo cây đầu dòng sạch bệnh; quy trình phục hồi vườn cây bị nhiễm Greening bằng vi sinh; quy trình sản xuất giống không làm đất; bộ kit chẩn đoán nhanh bệnh vàng lá; quy trình tái canh và chuyển đổi vườn cây hiệu quả.

Viện cũng đang hỗ trợ kỹ thuật cho một số HTX đưa bưởi Việt Nam vào thị trường Anh và Hoa Kỳ. “Chúng tôi sẵn sàng phối hợp, chuyển giao tiến bộ kỹ thuật cho các địa phương có nhu cầu để phục hồi vùng sản xuất cây ăn quả có múi”, bà Ngọc khẳng định.

Với tiềm năng sẵn có, nếu được tổ chức lại sản xuất bài bản, đồng bộ từ giống, kỹ thuật, thị trường đến quản lý dịch hại, vùng Bắc Trung Bộ hoàn toàn có thể trở thành trung tâm sản xuất cây ăn quả có múi chất lượng cao.

Bên cạnh việc giúp người dân tăng thu nhập bền vững, phục hồi vườn cây còn là nền tảng để phát triển nông nghiệp sinh thái và thích ứng hiệu quả với biến đổi khí hậu. Đây là những vấn đề lớn không chỉ dành cho Bắc Trung Bộ mà còn là vấn đề đặt ra cho toàn ngành Nông nghiệp Môi trường Việt Nam.