Khoáng sản chiến lược mở đường cho tăng trưởng xanh bền vững

Khoáng sản cho năng lượng xanh

Trong quá trình chuyển dịch sang các mô hình năng lượng sạch, nhiều loại khoáng sản giữ vai trò chiến lược, không thể thay thế. Liti là thành phần cốt lõi của pin lithium-ion dùng cho xe điện và lưu trữ năng lượng tái tạo. Coban và niken giúp tăng độ bền, hiệu suất và mật độ năng lượng của pin. Graphit là vật liệu chủ yếu làm cực âm trong pin. Đất hiếm được sử dụng để sản xuất nam châm vĩnh cửu cho tuabin gió, động cơ xe điện và các thiết bị điện tử công nghệ cao.

Bên cạnh đó, khoáng sản đồng và bô-xít là nguồn tạo ra những kim loại dẫn điện quan trọng, cần thiết cho lưới điện thông minh, hệ thống truyền tải năng lượng tái tạo và công nghiệp xe điện. Sắt và apatit cũng được nghiên cứu sử dụng trong một số cấu phần của công nghệ pin Liti-Sắt-Photpat (LFP) thay thế cho pin NMC (Niken-Mangan-Coban) và vật liệu mới. Chính vì vai trò then chốt này, các khoáng sản trên đang trở thành yếu tố quyết định trong cuộc cạnh tranh chuỗi cung ứng toàn cầu phục vụ chuyển đổi xanh.

Việt Nam được đánh giá là quốc gia có tiềm năng đáng kể về nhiều loại khoáng sản chiến lược cho năng lượng xanh. Việc đưa các khoáng sản này vào danh mục chiến lược không chỉ nhằm bảo đảm an ninh tài nguyên, an ninh năng lượng, mà còn mở ra cơ hội để Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu của kinh tế xanh.

Các quy hoạch quan trọng như Quy hoạch điều tra cơ bản địa chất về khoáng sản hay Quy hoạch thăm dò, khai thác, chế biến và sử dụng khoáng sản đã tạo hành lang pháp lý cho việc phát hiện, đánh giá và quản lý hiệu quả tài nguyên. Trong đó, nhóm khoáng sản chiến lược cho năng lượng xanh luôn được ưu tiên nghiên cứu, đánh giá và định hướng đầu tư dài hạn.

Việt Nam sớm phát hiện và đánh giá, đầu tư khai thác các khoáng sản chiến lược như: đất hiếm kiểu carbonatit tại Nậm Xe, Đông Pao (Lai Châu), Yên Phú, Mường Hum (Yên Bái); đồng tại Yên Bái, Lào Cai, Quảng Ngãi và một số tỉnh Tây Bắc; niken và coban tại Bản Phúc (Sơn La), Phan Thanh - Suối Củn (Cao Bằng), Cổ Định (Thanh Hóa); graphit tại Yên Bái và Đà Nẵng, mangan chủ yếu tập trung ở Tuyên Quang và Cao Bằng, trong khi bô-xít laterit ở Tây Nguyên đưa Việt Nam trở thành một trong những quốc gia có trữ lượng lớn trên thế giới.

Luật hóa quản lý đất hiếm

Đất hiếm giữ vai trò chiến lược trong nhiều ngành công nghiệp quan trọng như hợp kim và vật liệu tiên tiến, tấm pin mặt trời, pin xe điện, robot quân sự, thiết bị tự hành, máy bay không người lái và bán dẫn. Nhu cầu sử dụng vật liệu này dự kiến tăng mạnh trong thập kỷ tới, Đặc biệt là nam châm đất hiếm (MagREO) được dự báo tăng trưởng gấp 5 lần vào năm 2040. Cùng sự phát triển của công nghệ cao, năng lượng tái tạo và ôtô điện, đất hiếm trở thành hàng hóa đặc biệt có ảnh hưởng lớn tới quốc phòng, an ninh và ngoại giao, đòi hỏi cơ chế quản lý chặt chẽ.

Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và Khoáng sản vừa được Quốc hội thông qua đã có riêng một chương về “Quản lý nhà nước về địa chất, khoáng sản đối với đất hiếm”. Mục tiêu là quản lý chặt chẽ từ điều tra, thăm dò, khai thác đến chế biến; khai thác hiệu quả loại khoáng sản chiến lược này, sớm đưa sản phẩm chế biến tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu, tạo giá trị gia tăng cao cho phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời bảo đảm yêu cầu bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.

Theo Luật, đất hiếm được xếp là khoáng sản chiến lược đặc biệt; mọi hoạt động thăm dò, khai thác, chế biến chỉ thực hiện khi được Nhà nước cho phép và không được xuất khẩu thô. Chỉ các tổ chức, doanh nghiệp được Nhà nước chỉ định hoặc cho phép mới được quyền thực hiện các hoạt động này. Chế biến sâu đất hiếm cần gắn với hình thành hệ sinh thái công nghiệp hiện đại nhằm nâng cao giá trị trong nước và bảo đảm tự chủ trong thực hiện Chiến lược quốc gia về đất hiếm. Nhà nước cũng xây dựng và quản lý thống nhất dữ liệu địa chất về đất hiếm; điều tiết hoạt động xuất nhập khẩu trong từng thời kỳ và duy trì chính sách dự trữ phù hợp.

Từ dấu mốc chính sách quan trọng này, vấn đề nhận diện và phát huy vai trò của các khoáng sản chiến lược đang được đặt ra rõ nét hơn trong bối cảnh Việt Nam theo đuổi mục tiêu tăng trưởng xanh và phát triển bền vững.

 Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã ban hành danh mục 19 loại khoáng sản chiến lược, quan trọng của Việt Nam giai đoạn 2025-2030, tầm nhìn đến năm 2045, trong đó có nhiều khoáng sản gắn trực tiếp với chuyển đổi năng lượng và kinh tế xanh.

Hướng tới khai thác bền vững và kinh tế tuần hoàn

Theo ông Nguyễn Văn Nguyên, nguyên Phó Cục trưởng Cục Địa chất Việt Nam, các khoáng sản chiến lược cho năng lượng xanh có ý nghĩa đặc biệt trong bối cảnh thế giới đẩy mạnh chuyển đổi năng lượng và giảm phát thải.

“Nhiều loại khoáng sản phục vụ công nghệ xanh hiện nay rất khó thay thế, trong khi nguồn cung tập trung ở một số quốc gia. Điều này khiến chuỗi cung ứng toàn cầu dễ bị tổn thương và cạnh tranh ngày càng gay gắt”, ông Nguyên nhận định.

Ông cho rằng, Việt Nam có lợi thế nhất định về tài nguyên, nhưng thách thức lớn nằm ở công nghệ khai thác, chế biến sâu và kiểm soát môi trường. Công nghệ khai thác và chế biến trong nước vẫn còn khoảng cách so với yêu cầu của các ngành công nghiệp xanh hiện đại. Rủi ro môi trường, yêu cầu phục hồi sinh thái sau khai thác và áp lực cạnh tranh quốc tế cũng đòi hỏi cách tiếp cận thận trọng, khoa học và bền vững hơn.

"Nếu chỉ dừng lại ở khai thác thô, giá trị gia tăng mang lại sẽ thấp và tiềm ẩn rủi ro về môi trường. Ngược lại, nếu đầu tư bài bản cho nghiên cứu, công nghệ và chế biến sâu, Việt Nam có thể tham gia vào các khâu có giá trị cao hơn trong chuỗi cung ứng khoáng sản cho năng lượng xanh", ông Nguyên nói.

Trong bối cảnh chuyển đổi xanh, khai thác khoáng sản không còn là câu chuyện “lấy tài nguyên đổi tăng trưởng” như trước đây. Thay vào đó, yêu cầu đặt ra là khai thác hiệu quả, tiết kiệm tài nguyên, giảm phát thải và gắn với mô hình kinh tế tuần hoàn. Điều này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp, giới khoa học và cộng đồng địa phương.