LTS: Không khí đô thị ngột ngạt, khói bụi mù mịt không còn là chuyện xa lạ tại các thành phố lớn của Việt Nam. Hệ quả nhãn tiền không chỉ là sức khỏe cộng đồng bị đe dọa, mà còn là thiệt hại kinh tế hàng tỷ đô la mỗi năm. Trong bức tranh ấy, những chiếc xe gắn máy cũ, thiếu bảo trì, phát thải vượt mức, đang âm thầm trở thành “sát thủ vô hình” của môi trường sống.
Kiểm soát khí thải phương tiện không còn là lựa chọn, mà là đòi hỏi tất yếu. Tuy nhiên, sự chuyển đổi này sẽ không thực hiện trong ngày một ngày hai. Lộ trình áp dụng quy chuẩn khí thải được thiết kế từng bước, có thử nghiệm, có hỗ trợ,để người dân, doanh nghiệp và cơ quan quản lý cùng đồng hành, cùng hành động.
Sẽ không ai bị bỏ lại phía sau. Mỗi chiếc xe đạt chuẩn, mỗi hành động nhỏ vì môi trường là một bước gần hơn tới một tương lai xanh, sạch và bền vững. Để hiểu hơn về một quyết sách khó khăn nhưng cấp bách trong tiến trình kiểm soát khí thải xe gắn máy tại đô thị, Báo Nông nghiệp Môi trường xin trân trọng giới thiệu độc giả loạt bài viết: Lộ trình kiểm soát khí thải xe gắn máy: Chọn xanh, chọn tương lai.
Thủ phạm chính trong “bức tranh” ô nhiễm đô thị
Việt Nam hiện có hơn 70 triệu xe máy đang lưu hành, trong đó rất nhiều xe cũ, sử dụng công nghệ lạc hậu và không được kiểm định khí thải định kỳ. Theo Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), nguyên nhân chính phát sinh bụi, khí thải gây ô nhiễm môi trường không khí gồm nguồn giao thông vận tải như bụi đường, khí thải từ phương tiện cơ giới dùng nhiên liệu hóa thạch… Trong đó, các phương tiện sử dụng động cơ đốt trong (đặc biệt là xe cũ) có mức phát thải cao hơn nhiều so với các phương tiện mới và chưa có quy định bắt buộc nâng cấp hoặc loại bỏ
Theo nghiên cứu của các chuyên gia môi trường, hoạt động giao thông vận tải, đặc biệt là xe máy, đóng góp từ 20% đến 60% vào tổng lượng bụi mịn PM2.5 trong không khí đô thị. Tại TP.HCM, các nguồn phát thải chính của PM2.5 bao gồm phương tiện giao thông và hoạt động công nghiệp, trong đó xe máy chiếm tỷ lệ đáng kể.
Xe máy cũ là một trong những nguyên nhân chính gây ô nhiễm không khí. Ảnh minh họa.
Tại Hà Nội, tình trạng cũng không khả quan hơn. Báo cáo của Ngân hàng Thế giới cho thấy, nồng độ PM2.5 trung bình hàng năm tại Thủ đô dao động quanh mức 35 µg/m³, cao hơn nhiều so với tiêu chuẩn quốc gia và gấp 3 lần so với khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).
Ô nhiễm không khí do bụi mịn PM2.5 không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe người dân mà còn gây thiệt hại kinh tế đáng kể. Theo ước tính của Ngân hàng Thế giới, ô nhiễm không khí gây ra tổn thất kinh tế tương đương 4% GDP của Việt Nam mỗi năm, tức khoảng 13 tỷ USD.
Tại Hà Nội, chi phí khám chữa bệnh liên quan đến các bệnh hô hấp và thiệt hại kinh tế do nghỉ ốm ước tính khoảng 1.500 đồng/người/ngày. Với dân số đô thị khoảng 3,5 triệu người, tổng thiệt hại kinh tế hàng năm lên đến khoảng 2.000 tỷ đồng.
Những con số biết nói này không chỉ cho thấy mức độ ô nhiễm nghiêm trọng, mà còn phản ánh cái giá chúng ta đang trả, cả về sức khỏe lẫn kinh tế.
Thực tế, Việt Nam mới chỉ có quy định loại bỏ xe tự chế, niên hạn sử dụng đối với ô tô, chưa có cơ chế loại bỏ dần các xe mô tô, xe máy cũ nát, lạc hậu có mức phát thải cao, dẫn đến tình trạng xe cũ vẫn tiếp tục lưu hành, gây ô nhiễm nặng nề hơn.
Đáng chú ý, trong giờ cao điểm, tình trạng tắc đường, kẹt xe còn khiến lượng khí thải độc hại từ hàng ngàn xe máy, ô tô dồn ứ trong không gian hẹp, tạo nên các “điểm nóng” ô nhiễm. Hiện tượng ùn tắc giao thông không chỉ khiến thời gian di chuyển kéo dài mà còn làm tăng lượng nhiên liệu tiêu hao, khiến các phương tiện phải hoạt động ở hiệu suất thấp, phát thải nhiều khí độc hơn, mật độ bụi mịn PM2.5 và các khí độc như CO2, CO, NOx tăng đột biến.
Tuy nhiên, để giải quyết vấn đề này không đơn giản, ông Thành, một người chuyên nhận chở hàng trăn trở: “Chiếc xe này tôi phải dành dụm mãi mới mua được, lúc mua nó cũng đã là xe cũ rồi, bây giờ bán xe này đi mua xe mới thì chắc chịu, chẳng có tiền, mà sửa chữa bảo dưỡng xe này thì chắc quá cả tiền mua xe”.
Người dân cũng nhận thức đươc vấn đề ô nhiễm từ khói bụi, ảnh hưởng tới sức khỏe, nhưng thay đổi thì vấn là một nỗi trăn trở lớn: “Mỗi lần kẹt xe, tôi cảm giác như đang hít khí độc, nhất là đoạn gần bến xe hay các nút giao lớn. Đeo khẩu trang cũng không ăn thua. Nhưng bảo bỏ xe cũ thì lấy gì đi làm?”, anh Trần Văn Hoàng, tài xế xe ôm công nghệ tại Hà Nội cho biết.
Giải pháp cho bài toán ô nhiễm từ xe gắn máy cũ
Trước thực trạng ô nhiễm không khí ngày càng nghiêm trọng tại các đô thị lớn, Việt Nam đang từng bước triển khai các biện pháp nhằm kiểm soát và giảm thiểu khí thải từ phương tiện giao thông. Theo ông Lê Hoài Nam - Phó Cục trưởng Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, một trong những giải pháp rất quan trọng hiện nay là siết chặt các quy định về tiêu chuẩn, quy chuẩn khí thải phương tiện giao thông cơ giới đường bộ.
Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Dự thảo Thông tư về ban hành Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia (QCVN) đối với khí thải xe mô tô, xe gắn máy đang lưu hành là văn bản pháp lý đầu tiên tại Việt Nam quy định ngưỡng giới hạn phát thải dành riêng cho xe máy đã và đang sử dụng.
Dự thảo này xây dựng các mức giới hạn đối với 2 thông số chính là Cacbon Monoxit (CO) và Hydrocacbon (HC), phân chia theo loại động cơ và niên hạn sử dụng. Mỗi mức khí thải từ Mức 1 đến Mức 4 thể hiện mức độ kiểm soát tăng dần. Quy chuẩn này sẽ là cơ sở để triển khai kiểm định khí thải định kỳ, từng bước loại bỏ các phương tiện công nghệ cũ, phát thải cao ra khỏi hệ thống giao thông đô thị.
Ô nhiễm không khí không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe người dân mà còn gây thiệt hại kinh tế đáng kể. Ảnh minh họa.
Lộ trình áp dụng được thiết kế theo hướng thận trọng, phân giai đoạn nhằm đảm bảo tính khả thi và phù hợp với điều kiện thực tiễn. Cụ thể, từ ngày 1/1/2027, quy chuẩn khí thải sẽ được áp dụng thí điểm tại hai đô thị lớn là Hà Nội và TP.HCM - nơi tình trạng ô nhiễm không khí đang ở mức đáng báo động.
Từ ngày 1/1/2028, mở rộng ra các thành phố trực thuộc Trung ương như Hải Phòng, Đà Nẵng, Cần Thơ và Huế. Đến năm 2030, việc áp dụng kiểm định khí thải xe máy sẽ được triển khai trên phạm vi toàn quốc.
Lộ trình này tạo dư địa cho các địa phương, người dân và doanh nghiệp có thời gian chuẩn bị, đồng thời góp phần hình thành mạng lưới kiểm định khí thải và thúc đẩy chuyển đổi sang phương tiện xanh.
Theo Phó Cục trưởng Cục Môi trường, tại Việt Nam, tỉ lệ người dân sử dụng phương tiện giao thông cá nhân, đặc biệt là xe mô tô, xe gắn máy và ô tô, vẫn còn rất cao. Do đó, đây là một chính sách có tác động sâu rộng đến người dân. Để góp phần kiểm soát và giảm thiểu phát thải từ lĩnh vực này, việc thay đổi thói quen sử dụng phương tiện cá nhân là hết sức cần thiết.
Tuy nhiên, để chính sách kiểm định khí thải xe máy đi vào thực tiễn, vẫn còn nhiều điểm nghẽn cần tháo gỡ.
Trước hết là câu chuyện chi phí. Với nhiều người dân thu nhập thấp, ngay cả mức phí kiểm định vài chục nghìn đồng cũng có thể là rào cản. Bên cạnh đó, hiện chưa có chính sách hỗ trợ tài chính cụ thể nào để giúp người dân chuyển đổi phương tiện hay chương trình thu hồi xe cũ như nhiều quốc gia từng áp dụng.
Quan trọng hơn cả, là thay đổi nhận thức và hành vi. Người dân đã quen với việc sở hữu và sử dụng xe máy mà không cần kiểm định khí thải trong hàng chục năm qua. Nếu thiếu các chiến dịch truyền thông mạnh mẽ và liên tục, thiếu các hình thức khuyến khích cụ thể, chính sách dễ rơi vào tình trạng "có luật nhưng không thi hành được".
Việc từng bước áp dụng quy chuẩn kỹ thuật về khí thải đối với xe mô tô, xe gắn máy không chỉ là yêu cầu bắt buộc theo xu thế phát triển bền vững, mà còn là cơ hội để Việt Nam nâng cao chất lượng sống đô thị, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và cải thiện môi trường không khí vốn đang bị tổn thương nghiêm trọng.
Dù lộ trình triển khai cần thời gian, hạ tầng và sự đồng thuận từ người dân, nhưng nếu thực hiện quyết liệt, minh bạch và có cơ chế hỗ trợ phù hợp, chúng ta hoàn toàn có cơ sở để tin tưởng rằng: một bầu không khí trong lành, sạch sẽ – vốn từng là tài sản tự nhiên quý giá – sẽ dần được giành lại, vì thế hệ hôm nay và mai sau.
