Mùa mưa bão cực đoan rõ rệt
Từ tháng 6 đến nay, Biển Đông và khu vực Việt Nam đang trong một mùa bão – mưa cực đoan hiếm gặp. Đã có 15 cơn bão hoạt động trên Biển Đông, trong đó, 10 cơn ảnh hưởng trực tiếp, gián tiếp tới Việt Nam.
Đây là số lượng cơn bão lớn nhất trong vòng 30 năm trở lại đây, bằng với năm 2017 và thậm chí có thể vượt quá vì còn hơn một tháng nữa mới hết năm 2025. Nguyên nhân không chỉ do một yếu tố đơn lẻ mà là tổ hợp của nhiều cơ chế khí quyển – đại dương cùng hội tụ.
Trung Bộ hứng chịu các trận bão, mưa, lũ lớn liên tiếp gây ngập lụt lịch sử tại nhiều địa phương chỉ trong tháng 10-11. Ảnh: An Hoài.
Năm 2025 là năm ENSO trung tính nghiêng về pha lạnh, tiến tới La Nina điển hình nhưng đã kích hoạt hoạt động xoáy thuận nhiệt đới (bão/áp thấp nhiệt đới) trên tây bắc Thái Bình Dương cũng như gia tăng lũ ở miền Trung nước ta. Số liệu khí tượng thủy văn trong quá khứ cho thấy mối quan hệ giữa hai yếu tố này rất chặt chẽ.
Năm nay, các đợt không khí lạnh xâm nhập mạnh hơn trung bình nhiều năm tại thời điểm tháng 10-11, kết hợp với dải hội tụ nhiệt đới, và áp cao cận nhiệt đới hoạt động mạnh mở rộng phía tây và nhiễu động đới gió đông rất mạnh. Sự chồng lắp giữa các hệ thống này khiến mưa lớn xuất hiện liên tiếp, khó có khoảng nghỉ, nên lũ trên các lưu vực từ Bắc Bộ đến Trung Bộ nhanh chóng vượt ngưỡng lịch sử.
Với đợt mưa ở Trung Bộ vừa qua, yếu tố địa hình phễu đón gió, ẩm của miền Trung cũng làm gia tăng mưa cực đoan. Mặt khác, những đợt mưa lớn cực đoan xảy ra còn do nhiệt độ bề mặt biển của Biển Đông cao bất thường. Dù liên tục chịu tác động của không khí lạnh, nhiệt độ mặt biển tuần trước và trong đợt lũ vẫn duy trì quanh 25-27°C, cao hơn trung bình nhiều năm từ 1-1,5°C.
Nói cách khác, thời điểm mưa lũ khi đó, gió mùa đông bắc và gió đông đẩy vào bờ khối khí lạnh - ẩm với lượng hơi nước rất dồi dào, va vào địa hình dãy Trường Sơn ở Trung Bộ gây mưa liên tục. “Đây là bình nhiên liệu” khiến mỗi đợt mưa dễ bùng lên thành mưa cực lớn, tiệm cận hoặc vượt kỷ lục lịch sử.
Cuối cùng, dưới tác động tiêu cực của hiện tượng nóng lên toàn cầu hay biến đổi khí hậu, không khí ấm vốn trữ được nhiều ẩm hơn nên khi hội tụ, mưa sẽ có cường độ lớn hơn trước. Vì thế, mưa - bão năm 2025 không chỉ nhiều, mà còn cực đoan hơn rõ rệt.
Bão như Yagi sẽ xuất hiện thường xuyên hơn
Từ góc độ khoa học, có thể khẳng định rằng biến đổi khí hậu đang tái định hình cơ chế hình thành và cường độ của các hiện tượng thời tiết cực đoan, khiến các rủi ro khí hậu trở nên thường xuyên hơn, nghiêm trọng hơn và khó lường hơn.
Từ các số liệu quan trắc cập nhật trong dự thảo Kịch bản Biến đổi khí hậu quốc gia phiên bản 2025, nhiệt độ trung bình tại Việt Nam đã tăng hơn 1°C, với tốc độ khoảng 0,2°C mỗi thập kỷ - cao hơn mức trung bình toàn cầu. Sự ấm toàn cầu cũng như ấm lên ở khu vực Đông Nam Á kéo theo chuỗi hệ quả vật lý rõ ràng: không khí có khả năng giữ nhiều hơi nước hơn, đại dương tích tụ nhiệt nhiều hơn, và hệ thống gió mùa thay đổi.
Đặc biệt, các đợt dao động khí hậu toàn cầu tác động đến khí hậu Việt Nam như ENSO ở vùng biển xích đạo Thái Bình Dương (pha nóng El Nino và pha lạnh La Nina), dao động chênh lệch nhiệt độ giữa hai phía đông và tây Ấn Độ Dương (IOD), chu kì mưa theo dao động nội mùa (MJO) thay đổi. Có thể hiểu đây là các chu kì khí hậu nóng - lạnh, mưa - khô ở quy mô lớn. Khi Trái Đất nóng lên, các dao động này có thể hoạt động mạnh hơn hoặc thất thường hơn, khiến mưa bão, nắng nóng, hạn hán diễn biến khó lường và cực đoan hơn.
Điều này góp phần lý giải vì sao các đợt mưa lớn tại miền Trung năm 2025 không chỉ nhiều mà còn có xu hướng vượt ngưỡng lịch sử. Các chỉ số mưa cực đoan như mưa ngày lớn nhất (ví dụ đỉnh Bạch Mã mưa 1.740mm/ngày), mưa liên tục 5-7 ngày lớn nhất, tần suất mưa rất to... đều cho thấy xu thế gia tăng. Đặc biệt, Trung Bộ có địa hình dốc, lưu vực ngắn nên gây nhiều rủi ro thiên tai lũ quét và sạt lở đất khi gặp mưa lớn kéo dài.
Những cơn bão mạnh như Yagi 2024 sẽ xuất hiện thường xuyên hơn trong tương lai, nhiệt độ Trái đất tiếp tục tăng. Ảnh: NOOA/CIRA.
Không chỉ mưa lũ gia tăng, biến đổi khí hậu còn làm tăng nguy cơ xuất hiện các cơn bão rất mạnh, thậm chí là siêu bão. Trước đây, những cơn bão có cường độ đặc biệt lớn như bão Yagi thường có chu kỳ lặp lại khoảng 38 năm mới xuất hiện một lần.
Tuy nhiên, trong bối cảnh Trái Đất nóng lên khoảng 2°C, chu kỳ này rút ngắn còn khoảng 24 năm. Nếu mức tăng nhiệt độ lên tới 4°C, thì chỉ khoảng 13 năm đã có thể xuất hiện một cơn bão tương tự. Điều đó có nghĩa là: những cơn bão rất mạnh như Yagi sẽ không còn hiếm như trước, mà có xu hướng xuất hiện thường xuyên hơn, nguy hiểm hơn và khó lường hơn trong tương lai.
Nhiệt độ mặt nước biển cao hơn trung bình nhiều năm và nhiệt lượng tích lũy sâu trong đại dương đã cung cấp “nhiên liệu” dồi dào cho các xoáy thuận nhiệt đới, làm tăng khả năng bão đạt cường độ rất mạnh, tăng cấp nhanh và duy trì cường độ khi tiến gần đất liền.
Theo các nghiên cứu mô phỏng từ mô hình dự tính cường độ bão trung bình tăng khoảng 11% do BĐKH, nhiệt độ toàn cầu tăng 1°C khiến lượng mưa trung bình tăng 7%, sức tàn phá của bão tăng trung bình khoảng 40%. Như vậy, rõ ràng trong tương lai, chúng ta có nguy cơ đối mặt với nhiều siêu bão hơn nữa. Rất có thể các thang đo bão sẽ thiết lập những giới hạn mới.
Những cơn bão như vậy hình thanh, diễn biến phức tạp và rất khó dự báo với những công nghệ hiện nay. Đây sẽ là một thách thức rất lớn đối với công tác dự báo và phòng chống thiên tai trên toàn cầu.
Nắng nóng và sóng nhiệt khốc liệt hơn
Đáng lưu ý, bên cạnh mưa lũ và bão mạnh, Việt Nam cũng đang đối mặt với nguy cơ nắng nóng và sóng nhiệt ngày càng khốc liệt. Các đợt nắng nóng hiện nay không chỉ kéo dài hơn mà còn có cường độ cao hơn rõ rệt, với nhiệt độ cực đại liên tục phá kỷ lục tại nhiều khu vực.
Sóng nhiệt tác động tới sức khỏe cộng đồng khi làm gia tăng nguy cơ sốc nhiệt, bệnh hô hấp và tim mạch. Mặt khác, nắng nóng còn gây áp lực lớn lên hệ thống điện, tài nguyên nước, sản xuất nông nghiệp và hệ sinh thái tự nhiên.
3 biểu đồ thể hiện cực đoan nhiệt độ do biến đổi khí hậu: số ngày rét đậm, rét hại ở miền Bắc giảm; số ngày nắng nóng (>=35 độ C) tăng và ở phía Bắc tăng nhanh hơn phía Nam. Ảnh: Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu.
Từ góc độ khoa học khí hậu, xu thế trong tương lai là rất rõ ràng: các hiện tượng cực đoan khí hậu sẽ tiếp tục gia tăng cả về cường độ lẫn tần suất. Những sự kiện từng được coi là hiếm gặp có thể trở thành phổ biến hơn; các kỷ lục khí tượng có khả năng bị phá vỡ với chu kỳ ngắn hơn; khoảng thời gian “bình thường” giữa các đợt thiên tai ngày càng thu hẹp.
Đặc biệt, tác động của biến đổi khí hậu tại Việt Nam có tính chất “nhiều rủi ro liên hoàn”: mưa lớn gây lũ và sạt lở ở miền núi; bão mạnh làm ngập ven biển; nắng nóng cực đoan gây hạn hán và thiếu nước; nước biển dâng làm xói lở bờ biển và xâm nhập mặn sâu vào nội đồng. Các rủi ro này không chỉ chồng lấn về không gian mà còn nối tiếp nhau theo thời gian, tạo nên áp lực ngày càng lớn đối với phát triển kinh tế - xã hội.
Vấn đề không còn là “liệu biến đổi khí hậu có xảy ra hay không”, mà là chúng ta thích ứng nhanh đến đâu với một thực tại khí hậu ngày càng cực đoan và khắc nghiệt hơn. Trong bối cảnh đó, mọi quyết sách phát triển, từ quy hoạch đô thị, hạ tầng, nông nghiệp đến năng lượng và y tế, cần được đặt trên nền tảng khoa học khí hậu, kịch bản rủi ro và quản trị dài hạn.
Có thể nói, thiên tai năm 2025 là một lời cảnh báo khoa học rõ ràng rằng: biến đổi khí hậu đang không chỉ làm thay đổi thời tiết, mà đang định hình lại điều kiện phát triển của Việt Nam trong nhiều thập kỷ tới.
