Hết thời đi vòng, chanh leo, ớt tươi nhập cuộc chơi hậu kiểm quốc tế

Chưa đầy 3 năm trước, chanh leo và ớt tươi Việt Nam còn loay hoay tìm đường qua biên giới phía Bắc bằng những chuyến hàng theo hướng dẫn kỹ thuật tạm thời, không có giá trị pháp lý rõ ràng. Hàng có thể đi, nhưng cũng có thể bị ách lại bất cứ lúc nào nếu phía bạn thay đổi cách hiểu hoặc phát sinh lô vi phạm.

Giờ đây, khi 2 nghị định thư chính thức với Tổng cục Hải quan Trung Quốc (GACC) đã được ký kết, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật gọi đây là "bước ngoặt", từ tạm thời sang khuôn khổ pháp lý ổn định 5 năm, có cơ chế hậu kiểm, cơ chế khắc phục vi phạm và quyền đi sâu vào thị trường nội địa thay vì chỉ quanh quẩn ở vùng biên.

Tại hội nghị hướng dẫn xuất khẩu chiều 25/6, ông Nguyễn Quang Hiếu, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật nhấn mạnh: “Nghị định thư là văn bản cam kết song phương giữa hai bộ ngành, hai quốc gia. Doanh nghiệp Việt từ nay không còn xuất hàng theo kiểu ‘nhắm mắt đưa chân’ nữa, mà phải hiểu rõ luật chơi, kể cả sau khi hàng đã qua cửa khẩu”.

Theo ông Hiếu, một trong những điểm quan trọng nhất của nghị định thư là cơ chế hậu kiểm. Cụ thể, phía Trung Quốc sẽ tổ chức kiểm tra định kỳ các vùng trồng và cơ sở đóng gói đã được cấp mã số. Nếu phát hiện sai phạm sẽ tiến hành điều tra nguyên nhân, yêu cầu khắc phục và chỉ khi nào đáp ứng đầy đủ điều kiện, quyền xuất khẩu mới được khôi phục. Đây là khác biệt căn bản so với trước khi các quy định tạm thời không có cơ chế phục hồi rõ ràng sau vi phạm.

Một điểm tích cực khác là tỷ lệ lấy mẫu kiểm tra đã được quy định cụ thể 2% đối với mỗi lô hàng. Nếu Việt Nam duy trì tốt, sau vài năm có thể được giảm xuống còn 1%, giúp tiết kiệm chi phí và tăng hiệu quả chuỗi cung ứng. Đặc biệt, nghị định thư cũng mở hoàn toàn về tuyến vận chuyển. Trước đây, chanh leo chỉ được phép đi qua 7 cửa khẩu nhưng hiện tại doanh nghiệp có thể xuất bằng đường biển, đường bộ, miễn là phù hợp với chức năng từng cửa khẩu.

Việc ký kết nghị định thư lần này cũng kéo theo một thay đổi lớn trong cơ chế phối hợp. Ông Hiếu cho biết, nhiệm vụ quản lý mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói giờ đây đã được chuyển trở lại cho Cục Kiểm dịch thực vật sau một thời gian tạm giao cho Cục An toàn thực phẩm (cùng thuộc GACC). “Đây là lý do tại sao đến thời điểm này, Cục mới tổ chức hội nghị hướng dẫn, khi chúng tôi đã chính thức được giao quyền trở lại”, ông nói.

Tại hội nghị, các doanh nghiệp đã đặt nhiều vấn đề muốn làm rõ như: Mã số bao giờ được duyệt; phía bạn tiến hành thanh tra, kiểm tra thì ai sẽ chi trả chi phí phát sinh; điều kiện xuất khẩu có bắt buộc cần GAP hay không; xuất khẩu qua cảng biển có bị hạn chế...?

Với câu hỏi về thời gian cấp mã số, đại diện Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật cho biết quy trình hiện do địa phương kiểm tra trực tiếp, cấp mã, sau đó chuyển danh sách về Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tổng hợp và gửi cho phía Trung Quốc phê duyệt. Tuy nhiên, phía bạn không duyệt ngay mà tổng hợp 3 tháng một lần. Kinh nghiệm cho thấy, các đợt phê duyệt mã số vùng trồng, mã số cơ sở đóng gói thường rơi vào các tháng 3, 6, 9. Điều này đòi hỏi doanh nghiệp và HTX cần có kế hoạch chủ động, tránh bị chậm tiến độ đơn hàng do lệch chu kỳ phê duyệt.

Về chi phí kiểm tra đột xuất - một phần không nhỏ trong hậu kiểm, ông Hiếu nêu rõ: “Theo thông lệ quốc tế, nước xuất khẩu phải chi trả. Nếu rơi vào kế hoạch chung, Cục sẽ xin ngân sách nhà nước. Nhưng nếu kiểm tra đột xuất, chúng tôi rất mong sự đồng hành từ doanh nghiệp và hiệp hội”. Đây không chỉ là vấn đề tài chính mà còn là sự chia sẻ trách nhiệm trong việc bảo vệ uy tín quốc gia.

Một điểm nhiều doanh nghiệp quan tâm là yêu cầu về tiêu chuẩn GAP. Phía Trung Quốc mong muốn vùng trồng, cơ sở đóng gói đáp ứng GAP hoặc tương đương. Tuy nhiên, Cục đã đàm phán để giữ sự linh hoạt, chỉ cần có bằng chứng sản xuất an toàn, truy xuất được nguồn gốc, đảm bảo các tiêu chí về môi trường, an toàn thực phẩm và phúc lợi xã hội thì vẫn được chấp nhận. Điều quan trọng là minh bạch và có thể chứng minh.

“Không ai bắt ép, nhưng một khi đã bước vào cuộc chơi thì luật là luật”, ông Hiếu nói. Ông cũng cho rằng, 2 nghị định thư không chỉ tạo hành lang pháp lý mà còn thúc đẩy doanh nghiệp và người dân chuyển mình theo hướng sản xuất chuẩn hóa, minh bạch, truy xuất rõ ràng - một cách tiếp cận lâu dài thay vì loay hoay theo từng chuyến hàng.

Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật cam kết sẽ đồng hành trong suốt quá trình thực thi nghị định thư, từ cập nhật thông tin, tập huấn cho đến phối hợp khi Trung Quốc tổ chức các đoàn kiểm tra. “Đừng nghĩ hậu kiểm là chuyện xa vời. Đó là một phần của thương mại quốc tế, nơi hàng hóa không chỉ cần qua biên giới mà còn phải giữ được sự tin cậy sau đó”, ông Hiếu kết luận.

Nhiều câu hỏi được gửi về ban tổ chức hội nghị nhưng do thời gian có hạn, Cục Trồng Trọt và Bảo vệ thực vật chỉ chọn lựa giải đáp một số câu hỏi mang tính chất phổ quát. Cục cam kết tiếp tục làm rõ những thắc mắc của người dân, doanh nghiệp, với đầu mối nhận thông tin là Phòng Hợp tác quốc tế.