Giữ nước sạch để giữ sinh kế
Giữa đông, ngoài bãi sông Thái Bình, ruộng đã trơ gốc rạ. Không còn cảnh người soi đèn đi vớt rươi, không tiếng nước triều dâng sát bờ. Mặt ruộng phẳng, như một khoảng lặng kéo dài sau mùa thu hoạch. Ông Phạm Xuân Luận đứng ở đầu bờ, mắt dõi theo mực nước trong mương dẫn. “Giờ là lúc ruộng nghỉ”, ông nói.
Cống Sồi - nơi mở ra nguồn nước lành cho rươi Tứ Kỳ. Ảnh: Bảo Thắng.
Với người làm rươi, nghỉ cũng là một phần của canh tác. Không phải nghỉ vì hết việc, mà nghỉ để giữ đất, giữ nước, chuẩn bị cho một chu kỳ mới. Nhịp sản xuất ở An Thanh (nay là xã Chí Minh, TP Hải Phòng) vì thế khác hẳn so với những vùng lúa hai vụ quen thuộc.
Đến giờ nghĩ lại, ông Luận đôi khi vẫn tặc lưỡi: "Giá mà biết thông tin ấy sớm hơn" thì "cái nghèo đã không lay lắt đến vậy". Bởi vì cho đến hơn 10 năm trước, vùng này chưa quen với nhịp ấy. An Thanh từng gắn với câu nói truyền miệng: “Trăm cái tội không bằng đi lội ở An Thanh”. Vị Giám đốc Hợp tác xã Dịch vụ Nông nghiệp An Thanh vẫn nhớ như in, mưa xuống là đường lầy, có khi phải vác xe đạp, đi bộ gần chục cây số mới ra được trung tâm thị trấn.
Thập niên 1980, nơi đây vốn nhiều rươi, nhưng cái đói buộc người dân làm hai vụ lúa. Phân bón, thuốc bảo vệ thực vật nhiều lên, rươi thưa dần rồi mất hẳn. Hai, ba chục năm sau đó, nghề bám trụ là dệt chiếu cói chỉ đủ sống, chứ bà con không dám mơ đến việc tích lũy.
Ý tưởng quay lại với rươi được ông Luận cùng bà con xã viên nhen nhóm từ năm 2013. Ban đầu rất nhỏ. Mỗi nhà một, hai thửa ruộng ngoài bãi, làm thử để xem nước còn “nuôi” được rươi hay không. Đến 2015, mô hình lúa - rươi - cáy hình thành rõ hơn, có tư vấn của các nhà khoa học, có giống lúa phù hợp, có liên kết tiêu thụ. Diện tích khi ấy khoảng 137 ha. Nhưng hiệu quả chưa đủ rõ để giữ người dân theo lâu dài.
Nút thắt nằm ở nước. Ruộng ngoài bãi phụ thuộc hoàn toàn vào con nước sông Thái Bình. Khi cống nhỏ, mở chậm, nước ra, vào không dứt khoát, bùn tích lại, rươi khó sống. Năm 2020, hệ thống cống Sồi được mở theo hướng mới, đủ rộng, đủ nhanh để điều tiết triều. Hơn 200 ha ruộng canh tác manh mún, thậm chí bỏ hoang, được hồi sinh, nâng tổng diện tích lúa rươi An Thanh lên khoảng 350 ha.
Thu hoạch tại ruộng lúa rươi, trong ngày hội rươi Tứ Kỳ. Ảnh: Bảo Thắng.
Năm 2021, rươi trở lại đồng. Chẳng có lễ công bố chính thức nào nhưng thông tin ấy khiến ai ai cũng phấn khởi. Ban đầu chỉ là những dấu hiệu rất nhỏ, nước trong hơn, mặt ruộng có bọt khí khi triều lên. Thế rồi những con rươi đầu tiên xuất hiện. Người dân hiểu rất nhanh mối quan hệ này. Muốn có rươi thì ruộng phải sạch. Không thuốc bảo vệ thực vật, không phân hóa học. Chỉ một lần “làm ẩu”, cả vụ này và những vụ sau coi như mất.
Thu nhập, vì thế, cứ thay đổi theo hướng tốt dần lên. 1 ha ruộng rươi cho người dân thu nhập khoảng 400 đến 450 triệu đồng, phần lớn đến từ rươi, lúa là nền. Ở An Thanh, lần đầu người ta nói đến chuyện cho con học đại học mà không phải vay mượn, đến chuyện tích lũy, đến việc sửa nhà, mua xe.
Một vụ lúa đủ nuôi cả năm học
Nếu cống Sồi giải bài toán nước, thì giống lúa lại mở ra một hướng khác cho sinh kế. Năm 2017, khi mô hình lúa rươi vẫn loay hoay với giống mấy giống cũ như J02, ông Luận mang về vài chục kg giống ST25. Giống lúa miền Nam, chưa nằm trong cơ cấu giống của địa phương. Không ai dám làm cùng. Ông tự gieo trên 2 ha ruộng nhà.
Hàng xóm đứng ngoài bờ nhìn. “Lúa miền Nam, không biết có hợp đất không”, họ rầm rì bảo nhau. Ông không giải thích nhiều. Ông làm trước. Vụ ấy, lúa gặt đến đâu, thương lái vào tận ruộng mua đến đó. Giá 10.000 - 10.500 đồng/kg, gấp đôi lúa thường. Quan trọng hơn, ST25 hợp ruộng rươi, ít sâu bệnh, chịu được chế độ nước đặc thù, hạt gạo đậm vị.
Từ sự nghi ngại ban đầu, người dân bắt đầu hỏi giống, hỏi quy trình, hỏi đầu ra. Không phải vì ST25 nổi tiếng, mà vì họ thấy rõ một thực tế. Một vụ lúa có thể lo đủ học phí, tiền trọ, sách vở cho con trong cả năm học.
Ở An Thanh, những thông tin như thế không hiếm. Ông Oanh, ông Tơ, ông Động, ông Huỳnh, ông Văn... từng lo lắng khi con đỗ đại học vì không biết lấy đâu tiền nuôi. Có gia đình phải khoác ba lô đi cùng con lên thành phố, vừa làm thuê vừa xoay xở chi phí. Khi ruộng rươi cho thu nhập ổn định, nỗi lo ấy dịu đi thấy rõ.
Khung cảnh đường làng khang trang hiện nay - điều mà ít người dân xã An Thanh (cũ) dám mơ đến nhiều năm về trước. Ảnh: Bảo Thắng.
Rươi Tứ Kỳ được nhắc đến nhiều, nhưng ít ai để ý rằng phía sau là một hệ canh tác buộc người dân phải “tử tế” với môi trường. Chỉ cần một đoạn sông dùng xung điện đánh cá, rươi cả vùng sẽ kém. Chỉ một nguồn nước bẩn từ xã khác đổ về, nhiều ruộng chịu ảnh hưởng. Bởi vậy, bảo vệ môi trường ở đây không phải khẩu hiệu trên loa phóng thanh xã, mà trở thành điều kiện, là hiệu lệnh của sản xuất.
Giữa mùa đông, ruộng rươi lặng nước. Ông Luận vẫn ra bờ ruộng đều đặn, kiểm tra bờ, khép cống ở mực quen tay. Có năm nước về chậm, có năm triều yếu, có lúc cả vùng thấp thỏm chờ xem rươi có về hay không. Mỗi lần như vậy, thông tin về điều tiết nước lại được nhắc trong các cuộc họp thôn, họp hợp tác xã. Chẳng có quy kết trách nhiệm nào bởi tất cả cùng nhắc nhau, rằng ruộng rươi không chịu được sự dễ dãi.
Sau sáp nhập, xã Chí Minh mới có đủ đường sông, đường bộ, hạ tầng thuận lợi hơn. Ông Luận coi đó là nền để xây dựng thương hiệu rươi Tứ Kỳ, nhưng luôn nhấn mạnh giữ chất lượng. “Không thể chỉ một xã làm, mà phải là cả vùng”, ông nói, và hy vọng thông tin ấy sẽ đến với cả các xã lân cận khi chính quyền nâng cấp thủy lợi và quản lý nguồn nước hài hòa hơn.
Giữa đông, ruộng im lặng, tựa như một lời khẳng định cho nhịp sản xuất đã thành hình, đã ổn định. Không còn cảnh chạy theo hai vụ lúa bằng mọi giá. Thay vào đó là sự chờ đợi có tính toán. Ông Luận đứng thêm một lúc ở đầu bờ. Một mùa rươi đã khép. Bình yên, nhẫn nại, để chờ một mùa khác có chỗ bắt đầu.
