Những “bài toán” địa chất khoáng sản
Theo TS. Trần Bình Trọng, Cục trưởng Cục Địa chất và Khoáng sản, quản trị tổng hợp tài nguyên địa chất" là một bước tiến xa hơn "quản lý tài nguyên khoáng sản". Quản trị là quản lý “toàn bộ vòng đời” của tài nguyên, từ khi còn ở trong lòng đất (quy hoạch, điều tra), đến khi đưa vào sử dụng (cấp phép, khai thác, chế biến) và cả sau khi khai thác (đóng cửa mỏ, phục hồi môi trường).
Là quốc gia là tiềm năng lớn về địa chất khoáng sản, Việt Nam còn những “bài toán” cần giải quyết để khai thác hiệu quả và bền vững nguồn lực này.
Đầu tiên là khai phá những tiềm năng khoáng sản ẩn sâu. Kết quả điều tra, đánh giá cho thấy không gian lòng đất nước ta vẫn còn chứa đựng nhiều loại khoáng sản chưa được phát hiện. Vì vậy, ngành địa chất khoáng sản cần tiếp tục đẩy mạnh công tác điều tra, thu thập dữ liệu chi tiết về các đối tượng địa chất; tìm kiếm và phát hiện khoáng sản, đặc biệt là các loại khoáng sản ẩn sâu trong các cấu trúc địa chất triển vọng; đồng thời tăng cường điều tra về địa chất môi trường, tai biến địa chất và không gian ngầm đô thị.
Nhà máy nghiền quặng tại mỏ niken Bản Phúc, tỉnh Sơn La. Ảnh: VGP/Nguyễn Đức
Trong bối cảnh khoa học công nghệ phát triển mạnh mẽ, cả trong nước và trên thế giới, nhu cầu về nguyên liệu khoáng ngày càng đa dạng, nhất là những khoáng chất phục vụ công nghệ xanh, sạch, năng lượng tái tạo như liti, đất hiếm, quặng phóng xạ… Điều đó đòi hỏi ngành phải tiếp tục tìm kiếm, phát hiện những khoáng sản mới, khoanh định các khu vực có triển vọng chiến lược, giá trị cao nhằm đáp ứng kịp thời nhu cầu nguyên liệu khoáng hiện nay.
Luật Địa chất và Khoáng sản 2024 đã mở rộng phạm vi điều tra cơ bản. Theo đó, ngoài việc điều tra địa chất và khoáng sản, ngành còn phải tập trung vào các nội dung khác phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng - an ninh, bao gồm: các trường địa vật lý, địa hóa, địa mạo, vỏ phong hóa, tai biến địa chất, di sản địa chất, địa chất môi trường, địa chất thủy văn, địa chất công trình, địa chất đô thị, tài nguyên vị thế, không gian địa chất - lòng đất và tài nguyên địa nhiệt.
Đó chính là những cơ sở quan trọng, làm nền tảng để ngành địa chất khoáng sản tiếp tục khẳng định vai trò của mình trong giai đoạn phát triển mới. Từ những yêu cầu đặt ra cả về khoa học, công nghệ và nhu cầu thực tiễn của đất nước, việc xác định rõ các định hướng phát triển là hết sức cần thiết.
Hai mũi nhọn
Tầm nhìn 2045 ngành địa chất và khoáng sản khi đó sẽ không còn là một ngành khai thác "tài nguyên nâu", thô sơ, mà phải trở thành một ngành kinh tế tri thức, cung cấp "nguyên liệu xanh" và "nguyên liệu công nghệ cao" cho nền kinh tế. Theo đó, mô hình quản trị phải chuyển đổi sang "Quản trị thông minh, minh bạch, hội nhập quốc tế, lấy dữ liệu - công nghệ - con người làm trung tâm".
Để phát triển ngành địa chất khoáng sản như một lĩnh vực khoa học nền tảng, vừa cung cấp thông tin cơ bản về địa chất, vừa đảm bảo nguồn nguyên liệu khoáng phục vụ cho các ngành, các địa phương, cần tập trung vào 2 mũi nhọn: Điều tra cơ bản và quản lý khoáng sản.
Đoàn chuyên gia đánh giá hiện trạng môi trường, địa hình và địa chất tại một số khu vực có nguy cơ cao xảy ra tai biến địa chất thuộc Công viên địa chất Non nước Cao Bằng. Ảnh: Báo Cao Bằng.
Về điều tra cơ bản địa chất, điều tra địa chất về khoáng sản, cần tiếp tục đẩy mạnh các hoạt động điều tra truyền thống về điều kiện địa chất như địa tầng, magma, biến chất, cấu trúc – kiến tạo…, gắn với việc tìm kiếm, phát hiện và đánh giá các loại khoáng sản. Đặc biệt, chú trọng các loại khoáng sản mới có tính chiến lược và giá trị cao, đáp ứng nhu cầu phát triển của nền kinh tế trong giai đoạn mới.
Đồng thời tăng cường điều tra các thông tin địa chất phục vụ trực tiếp cho phát triển kinh tế – xã hội, phòng chống thiên tai và bảo đảm an toàn môi trường. Trọng tâm là các lĩnh vực: tai biến địa chất, di sản địa chất, địa chất môi trường, địa chất thủy văn, địa chất công trình, địa chất đô thị…, qua đó cung cấp thông tin kịp thời và chính xác cho các ngành, các địa phương.
Trong tương lai, cần mở rộng phạm vi điều tra về không gian địa chất và lòng đất, bao gồm cả tài nguyên vị thế, nhằm cung cấp cơ sở khoa học cho việc quy hoạch, phát triển hạ tầng giao thông, xây dựng, cũng như phục vụ yêu cầu về an ninh – quốc phòng trong những năm tới.
Để quản lý khoáng sản minh bạch, hiệu quả, cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý để quản lý chặt chẽ hoạt động khoáng sản, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho khai thác, chế biến với công nghệ tiên tiến, hiện đại, bảo đảm sử dụng hợp lý tài nguyên và giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực tới môi trường.
Đẩy mạnh phân cấp cho các địa phương trong quản lý hoạt động khoáng sản, đặc biệt là đối với các loại khoáng sản làm vật liệu xây dựng phục vụ trực tiếp cho phát triển kinh tế - xã hội tại chỗ; trong khi đó tăng cường vai trò đầu tư của Nhà nước trong thăm dò, khai thác và chế biến đối với các loại khoáng sản chiến lược; đồng thời khuyến khích doanh nghiệp phát triển công nghệ khai thác, chế biến hiện đại đối với các khoáng sản có quy mô lớn, qua đó xây dựng ngành công nghiệp khai khoáng tiên tiến, hiệu quả và thân thiện với môi trường.
Khi “bức tranh” tài nguyên lòng đất ngày càng được hoàn thiện, khai mở, đất nước sẽ có thêm một nền tảng khoa học vững chắc để quy hoạch, phát triển kinh tế xanh, đảm bảo an ninh tài nguyên và bảo vệ bền vững không gian sống của các thế hệ mai sau.
