Cất cánh trên đường băng xanh…

Lực đẩy từ chính sách

Lật giở lại lịch sử của lĩnh vực quản lý môi trường ở Việt Nam, khoảng hơn 40 năm trước, mới thấy một hành trình dài đã đi qua, ghi dấu những nỗ lực không ngừng nghỉ của các cán bộ môi trường. Đó là vào những năm 1985, khi Ủy ban Khoa học Kỹ thuật Nhà nước chịu trách nhiệm quản lý nhà nước về khoa học - kỹ thuật trong các lĩnh vực, trong đó có lĩnh vực tài nguyên và môi trường, đã trình Hội đồng Bộ trưởng ban hành Nghị quyết 246/HĐBT - văn kiện đầu tiên của Chính phủ tương đối toàn diện và có hệ thống về lĩnh vực môi trường.

Sau đó, đến tháng 12/1991, Hội nghị khoa học quốc tế về môi trường đầu tiên ở nước ta được tổ chức, với kết quả là bản "Kế hoạch quốc gia về Môi trường và Phát triển lâu bền 1991- 2000" trình Chính phủ, làm tiền đề để cho sự thành lập Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường vào cuối tháng 10/1992 với hàng loạt các hoạt động mạnh mẽ và có hệ thống hơn trong lĩnh vực bảo vệ môi trường.

Đến năm 1993, Luật Bảo vệ môi trường đầu tiên được Quốc hội thông qua, đánh dấu một bước quan trọng trong tiến trình xây dựng cơ sở pháp lý cho sự nghiệp bảo vệ môi trường.

Năm 2002, Bộ Tài nguyên và Môi trường được thành lập. Từ đây, hệ thống quản lý nhà nước về môi trường đã được hình thành từ Trung ương đến địa phương, góp phần đẩy mạnh công tác quản lý về môi trường trên cả nước. Để đáp ứng yêu cầu trong thực tiễn quản lý, Luật Bảo vệ môi trường được sửa đổi năm 2005.

Đến năm 2010, Quốc hội ban hành Luật thuế bảo vệ môi trường. Gần đây nhất, năm 2020, Luật Bảo vệ môi trường (sửa đổi) có nhiều điểm mới mang tính đột phá, tạo hành lang pháp lý quan trọng cho tiến trình chuyển đổi xanh, phát triển kinh tế xanh, tuần hoàn, bền vững ở Việt Nam.

Giữ chữ “tín” trong “cam kết xanh”

“Việt Nam đã có một bước tiến dài, mạnh mẽ trong công tác bảo vệ môi trường. Thay vì môi trường đi sau phát triển kinh tế thì hiện tại, môi trường dẫn dắt cho sự phát triển. Không còn việc lựa chọn hay phải đánh đổi giữa kinh tế với môi trường. Môi trường đã thực sự được đặt ở vị trí trung tâm, là một trong ba trụ cột của phát triển bền vững” – GS.TS Nguyễn Việt Anh – Trường Đại học Xây dựng Hà Nội khẳng định.

Đi sâu nghiên cứu lĩnh vực môi trường nhiều năm, ông cho rằng, bức tranh môi trường hiện đã “rất khác” so với hơn 10 năm về trước. Đáng ghi nhận nhất là sự hoàn thiện về thể chế, chính sách. Đó là công cụ quan trọng để lập trật tự trong quản lý môi trường, chuyển từ bị động sang chủ động, khắc phục được những bất cập về ô nhiễm môi trường phát sinh sau một quá trình phát triển nóng, kiềm chế được mức độ gia tăng ô nhiễm và định hình một con đường mới: con đường tăng trưởng xanh.

“Việt Nam đã tiến hành một bước ngoặt thể chế trong nông nghiệp và môi trường - từ tổ chức bộ máy, hành chính đến pháp lý, số hóa và đào tạo. Những cải cách này không chỉ tối ưu hóa hiệu quả nội bộ mà còn đặt nền móng vững chắc để đất nước bước vào kỷ nguyên phát triển mạnh, hiện đại, xanh và hội nhập sâu rộng” – GS.TS Nguyễn Việt Anh.

Theo GS.TS Nguyễn Việt Anh, Luật, Nghị định và các chương trình mục tiêu quốc gia đã góp phần cải thiện khả năng quản lý rủi ro, ứng phó sự cố môi trường và thích ứng với khí hậu - những vấn đề quan trọng cho an ninh lương thực và sinh kế nông thôn. Đồng thời, kích hoạt kinh tế tuần hoàn và mô hình tăng trưởng xanh thông qua việc thực thi cơ chế EPR, quản lý chất thải, khuyến khích tái chế và năng lượng tái tạo, tạo tiền đề cho nền kinh tế ít phát thải, giảm ô nhiễm và khai thác hiệu quả tài nguyên. Thêm vào đó, Luật mới và các nghị định đi kèm mở rộng cơ chế giám sát, minh bạch hóa đánh giá tác động môi trường và khuyến khích sự tham gia của cộng đồng – biện pháp giúp củng cố quản trị tài nguyên lâu dài.

Với các biện pháp như vậy, tác động tới nền kinh tế và xã hội rất rõ ràng. Kinh tế tuần hoàn đã xuất hiện bắt đầu từ doanh nghiệp sản xuất lớn, như các tập đoàn FDI và doanh nghiệp xuất khẩu (Nestlé, Vinamilk, Tetra Pak, Duy Tân…) đã áp dụng thu hồi bao bì, tái chế vật liệu, tối ưu vòng đời sản phẩm, hình thành chuỗi cung ứng tái chế trong nước gắn với EPR.

Các doanh nghiệp cũng dịch chuyển công nghệ sang “sạch” và “hiệu quả năng lượng”, như doanh nghiệp xi măng, dệt nhuộm, thủy sản, chế biến gỗ đầu tư dây chuyền xử lý nước thải tuần hoàn, lò hơi sinh khối, hệ thống thu hồi nhiệt. Nhiều nhà máy gắn ISO:14001, chứng nhận LEED/BREEAM để đáp ứng đơn hàng.

Đặc biệt, đến thời điểm này, đã xuất hiện sự bùng nổ năng lượng tái tạo và chuyển dịch năng lượng trong sản xuất, giảm phụ thuộc điện than, đáp ứng tiêu chí “sản phẩm xanh” cho xuất khẩu.

Hơn thế, nhiều doanh nghiệp coi tuân thủ môi trường là “giấy thông hành” vào EU, Nhật, Mỹ. Tiêu chuẩn môi trường không chỉ là thủ tục mà đã trở thành yếu tố cạnh tranh.

Một thị trường mới từ “yêu cầu xanh” đã hình thành. Doanh nghiệp trong lĩnh vực xử lý chất thải, tái chế, năng lượng sạch, tư vấn carbon… tăng nhanh về số lượng và quy mô. Thị trường tín chỉ carbon bắt đầu hình thành với sự tham gia của doanh nghiệp nông nghiệp, lâm nghiệp.

“Với hàng loạt dấu hiệu đó, Việt Nam thể hiện là một thành viên tích cực của cộng đồng quốc tế về chuyển đổi xanh, giảm phát thải. Chính cam kết đưa mức phải ròng bằng 0 vào năm 2050 và việc xây dựng chính sách đi kèm đã và đang giúp Việt Nam giữ uy tín trong đàm phán quốc tế, tiếp cận nguồn tài trợ xanh và mở rộng thị trường xuất khẩu có tiêu chuẩn cao”, GS.TS Nguyễn Việt Anh nhận định.

Đầu tư cho môi trường “một vốn – bốn lời”

Cho rằng đã đến lúc, việc đầu tư cho môi trường là điều kiện cần thiết nếu muốn phát triển và vươn xa, GS.TS Nguyễn Việt Anh so sánh đây là khoản đầu tư “một vốn – bốn lời”.

“Theo nghiên cứu của chúng tôi với Ngân hàng thế giới, nếu bỏ ra 1 USD cho bảo vệ môi trường, có thể thu về từ 4 USD đến 11 USD lợi nhuận; trong khi nếu gây ô nhiễm, thiệt hại có thể tới 4-5% GDP/năm. Chỉ riêng một năm, nước thải không được thu gom, xử lý đã khiến chúng ta mất 1% GDP. Vì vậy, việc áp dụng tăng trưởng xanh sẽ làm thay đổi nhận thức của toàn xã hội. Khi doanh nghiệp chuyển đổi, sản phẩm mới có thể xuất khẩu, nâng cao được tiềm lực, vị thế, đảm bảo đúng hướng phát triển bền vững”, ông phân tích.

Theo GS.TS Nguyễn Việt Anh, thời gian tới, cần tiếp tục hoàn thiện thể chế, chính sách, đưa các quy định pháp luật vào gần hơn với đời sống để huy động toàn lực lượng, từ khối tư nhân, đến các cá nhân trong cộng đồng tham gia bảo vệ môi trường.

Nhắc đến câu chuyện “cây gậy và củ cà rốt”, ông cho rằng, nếu chính sách pháp luật là “cây gậy”, kiểm soát ô nhiễm môi trường thông qua việc ban hành các quy định chặt chẽ để doanh nghiệp phải tuân thủ, thì khi doanh nghiệp đã nhận thức rõ ràng trách nhiệm của họ trong kiểm soát ô nhiễm tại nguồn, bảo vệ môi trường không phải là việc “đối phó” mà là điều “tất yếu”, cũng cần có “củ cà rốt” là những chính sách xanh cho doanh nghiệp có thêm động lực để chuyển đổi xanh. Nguồn tài chính xanh, giúp doanh nghiệp tiếp cận được những công nghệ mới, mở rộng thị trường đều là những vấn đề rất cần thiết.

Đặc biệt, cần thúc đẩy chuyển đổi số và đầu tư thỏa đáng cho khoa học công nghệ, lấy con người là trung tâm. “Chúng ta cần đầu tư xây dựng đội ngũ cán bộ ở cấp trung ương, địa phương trong lĩnh vực nông nghiệp, tài nguyên và môi trường có thể thích ứng được tình hình, nhiệm vụ mới. Mô hình chính quyền địa phương hai cấp vừa được áp dụng chính thức sẽ tạo nền tảng cho cải cách thể chế nông nghiệp - môi trường hiệu quả, minh bạch, thúc đẩy sản xuất xanh và thích ứng biến đổi khí hậu” – GS.TS Nguyễn Việt Anh đề nghị.