Biển vàng, niềm tin xanh: [Bài 3] Đồng quản lý nghề cá - mục tiêu Thiên niên kỷ của Liên hợp quốc

Thay đổi tư duy từ cấp quản lý

Với nhiều người, ông Huỳnh Quang Huy - Phó Chi cục trưởng Chi cục Thủy sản và Biển đảo (Sở NN-MT Lâm Đồng), Chủ tịch Hội Nghề cá Bình Thuận (cũ) - được coi là chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực đồng quản lý nghề cá.

Với những đổi mới về bộ máy Nhà nước, một trong những tôn chỉ của chính quyền là phải “gần dân, sát dân”. Nhưng từ 10 năm trước, ông Huy đã đi một bước xa hơn để “cùng dân” phát triển kinh tế gắn với bảo vệ môi trường. Ông hiểu sức mạnh thật sự đến từ niềm tin của ngư dân, họ là những người lính tự nguyện gác biển, sẵn sàng theo dõi, phát hiện và báo tin cho cơ quan chức năng.

Khái niệm “community management”, có nghĩa “cộng đồng quản lý”, là cụm từ tiếng Anh đầu tiên ông Huy học được khi đọc về các Mục tiêu Thiên niên kỷ của Liên hợp quốc.

“Hay vô cùng! Họ nói thế kỷ này là thế kỷ của đồng quản lý”, ông Huy tâm đắc. “Trước đây, chúng ta cứ trông chờ vào bộ máy quản lý, trong khi bộ máy ấy đã quá tải. Với biển cả mênh mông như vậy, các trạm kiểm ngư không thể nào kiểm soát hết được. Điều cần thiết chính là sự chung tay”.

Trong hành trình 40 năm gắn bó với nghề, ông Huy vẫn nhớ như in về thời bà con “chảy máu mắt bám biển”, không có lối thoát khỏi cảnh đói nghèo vì nguồn lợi thủy sản cạn kiệt. Nhưng giờ đây, phong trào ngư dân bảo vệ biển ở xã Tân Thành, Hàm Thuận Nam đã được Chính phủ Việt Nam và quốc tế công nhận là tiếp cận đổi mới về phát triển bền vững.

Có thể nói, phía sau những thành tựu của các hội cộng đồng duyên hải Nam Trung bộ là dấu ấn thầm lặng của ông Huy. Người đàn ông vóc dáng nhỏ bé chính là sợi dây nối giữa Nhà nước và nhân dân - một cán bộ mà ngay cả khi chuẩn bị rời nhiệm sở, tên tuổi và tấm lòng ông vẫn khiến mọi người nhắc đến với sự trân trọng.

Coi ngư dân là “người gác biển”

Giai đoạn những năm 2010, nạn giã cào hoành hành dữ dội, san phẳng cả hệ sinh thái, tiêu diệt trứng cá, sinh vật nhỏ, rong rêu và cả lớp nền sinh học dưới đáy biển. Qua những chuyến khảo sát, ông Huy kinh ngạc phát hiện ra, không có một sinh vật biển nào còn tồn tại trong vùng khảo sát 100m2 do tàu lớn khai thác tận diệt.

Đối mặt với những thách thức này, ông Huy và đội ngũ cán bộ quản lý đã quyết định chia sẻ trách nhiệm quản lý nguồn lợi thủy sản với người dân.

Bình Thuận bắt đầu triển khai mô hình đồng quản lý từ những năm 2013. Ban đầu, đó mới chỉ là những ý tưởng thử nghiệm. Mãi đến năm 2017, vụ mùa đầu tiên mới đạt kết quả khả quan. Phải đến năm 2019, mô hình này mới thực sự cho thấy tính hiệu quả và có thể nhân rộng.

Từ năm 2019, dù không còn còn nguồn lực tài chính từ dự án, các cộng đồng vẫn duy trì hoạt động ổn định. Đó là kết quả của một hành trình rất dài, khởi đầu từ việc xác định đúng vai trò then chốt của cộng đồng trong quản lý thủy sản.

Ông Huy diễn giải: “Chúng ta làm việc vì lợi ích người dân thì trước hết, người dân phải hiểu rõ được lợi ích đó. Họ là những người trực tiếp thực hiện các giải pháp, nên càng cần hiểu rằng những cách làm cũ như khai thác tận diệt đang hủy hoại nguồn lợi mà chính con cháu họ sau này sẽ cần để sinh tồn”.

Sau này, có những ngư dân chia sẻ lý do rất mộc mạc: “Tại sao tôi tham gia cộng đồng? Để sau này con cháu tôi còn biết con ghẹ, con ốc nó ra làm sao”.

Điều quan trọng là khi cộng đồng đã thấy được vai trò của mình trong việc giữ gìn biển cả, thì họ không cần ai phải nhắc nhở. Theo ông Huy, chính họ là người tự giám sát lẫn nhau, cùng nhau giữ vững quy ước vùng biển, lên tiếng khi phát hiện vi phạm.

“Chúng tôi muốn Hội ngư dân có thêm tiếng nói, bởi chính niềm tin ấy sẽ nâng uy tín của Hội trong cộng đồng”, ông Huy nói, giọng kiên định nhưng đầy trăn trở. Bởi các dự án hỗ trợ kỹ thuật đã kết thúc nhưng mô hình hội cộng đồng vẫn duy trì hoạt động. Đến nay, các hội quán ngư dân chưa có kinh phí duy trì thường xuyên mà xoay xở bằng sự đóng góp tự nguyện, nên cuộc sống còn nhiều bấp bênh.

Bài toán đầu tư cho sinh kế bền vững

Ông Huy nhấn mạnh: Sau khi tổ chức cộng đồng được công nhận, những con người trực tiếp tham gia, đặc biệt là các thành viên trong ban quản lý và hội viên, cần được quan tâm bồi dưỡng, nâng cao về mặt kiến thức.

“Kiến thức ở đây không dừng lại ở hiểu biết chuyên môn mà còn bao gồm kỹ năng tổ chức, quản lý, điều hành các hoạt động của hội - những điều mà người dân còn thiếu kinh nghiệm. Bởi nghề cá truyền thống ở nước ta chủ yếu dựa vào kiến thức cha truyền con nối, trình độ học vấn của nhiều ngư dân còn hạn chế”, ông phân tích.

Để đồng quản lý vận hành hiệu quả và bền vững, việc nâng cao năng lực cho cộng đồng là điều bắt buộc, từ việc lập kế hoạch, thực hiện đến giám sát và phối hợp với chính quyền.

Một yếu tố nữa mang tính quyết định về lâu dài là cần có sự đầu tư, vì thực hiện đồng quản lý đòi hỏi các giải pháp kỹ thuật đồng bộ, công cụ giúp khôi phục và bảo vệ nguồn lợi một cách bài bản, đúng yêu cầu chuyên môn.

Từ năm 2019-2020, Chi cục kiểm ngư Bình Thuận (nay là Chi cục Thủy sản và Biển đảo tỉnh Lâm Đồng) đã triển khai mô hình thả cụm chà xuống đáy biển. 40 cụm chà là những cấu trúc nhân tạo có giá trị cao, được ví như “ngôi nhà” cho các loài sinh vật biển.

Tuy nhiên, nếu thiếu đi hỗ trợ của Nhà nước thì người dân gần như không thể tự mình đầu tư. Do cụm chà có chi phí lớn và thời gian thu hồi lợi ích thì rất lâu.

Theo ông Huy, nếu có sự đầu tư hợp lý, cùng với việc nâng cao năng lực cho người dân và thúc đẩy nhận thức từ cơ sở đến cấp quản lý, chắc chắn mô hình đồng quản lý sẽ phát triển tốt.

Ông kết luận, đồng quản lý không phải là một mô hình dễ làm, nhưng khi đã đi vào nhận thức và thói quen, thì nó trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống cộng đồng ven biển. Nó không chỉ là một giải pháp kỹ thuật hay chính sách, mà là sự thay đổi về cách sống, cách cư xử giữa con người với thiên nhiên.

Luật Thủy sản 2017 quy định: “Đồng quản lý là phương thức quản lý, trong đó Nhà nước chia sẻ quyền hạn, trách nhiệm với tổ chức cộng đồng tham gia quản lý trong bảo vệ nguồn lợi thủy sản”.