Tái cấu trúc vùng nguyên liệu gắn với nhu cầu thị trường

Vì sao vùng nguyên liệu chưa gắn chặt với thị trường?

Vùng nguyên liệu luôn là “bệ phóng” cho ngành thủy sản xuất khẩu, nhưng Việt Nam vẫn đối diện không ít thách thức trong việc liên kết sản xuất với nhu cầu của từng thị trường mục tiêu. Theo Báo cáo FAO SOFIA 2024, các vùng nuôi tôm, cá tra và cá biển ở ĐBSCL, Nam Trung Bộ dù đạt sản lượng lớn nhưng quy mô còn phân tán, phương thức tổ chức thiếu đồng bộ. Hiện tại, chỉ khoảng 40% diện tích nuôi tôm của Việt Nam đạt chứng nhận quốc tế (ASC, BAP, GlobalGAP) - tỷ lệ thấp hơn đáng kể so với Thái Lan (67%) hay Ecuador (hơn 80%).

Các thị trường lớn như EU, Mỹ, Nhật Bản ngày càng nâng chuẩn về an toàn thực phẩm, kiểm soát dư lượng kháng sinh, truy xuất nguồn gốc và phát triển bền vững.

Báo cáo European Fish Market Review 2024 cho thấy, EU hiện chiếm gần 16% tổng giá trị xuất khẩu thủy sản Việt Nam, song chỉ có khoảng 55% doanh nghiệp Việt có vùng nguyên liệu “gắn tem” đáp ứng đủ bộ tiêu chuẩn xanh và sạch. Điều này phần nào lý giải vì sao trong năm 2024, tỷ lệ các lô hàng xuất đi EU bị cảnh báo về dư lượng kháng sinh hoặc sai sót truy xuất nguồn gốc vẫn cao hơn mức trung bình của khu vực .

Thử nghiệm mô hình “cluster"

Mô hình cluster, hay còn gọi là “cụm sản xuất”, là cách tổ chức sản xuất khi nhiều doanh nghiệp, nhà máy, kho bãi, cơ sở chế biến… cùng tập trung tại một khu vực nhất định, gần vùng nguyên liệu hoặc nơi xuất khẩu. Ở đây, mọi hoạt động từ nuôi trồng, thu mua, chế biến, bảo quản đến vận chuyển, đều được sắp xếp liên kết chặt chẽ với nhau.

Nhờ tập trung thành các cụm sản xuất (cluster), các doanh nghiệp có thể cùng sử dụng hạ tầng như kho lạnh, bến cảng, dịch vụ kiểm tra chất lượng, từ đó tiết kiệm chi phí vận chuyển, đẩy mạnh số hóa truy xuất nguồn gốc và đáp ứng nhanh các yêu cầu của thị trường quốc tế. Thực tế tại những nước xuất khẩu hàng đầu như Na Uy, Ecuador, Ấn Độ cho thấy phát triển vùng nguyên liệu theo mô hình cluster giúp kiểm soát chất lượng, tối ưu giá trị và linh hoạt đáp ứng tiêu chuẩn từng thị trường xuất khẩu.

Báo cáo ITC 2024 nhấn mạnh: “Khi các vùng nuôi thủy sản được tổ chức tập trung cho xuất khẩu, doanh nghiệp sẽ giảm được chi phí giao dịch, dễ dàng truy xuất nguồn gốc và thuận lợi hơn trong việc đáp ứng quy định của nước nhập khẩu”.

Tại Na Uy, tất cả vùng nuôi cá hồi xuất khẩu đều nằm cách nhà máy chế biến và trung tâm logistics không quá 50 km, giúp kiểm soát chất lượng đầu vào chặt chẽ và hạn chế thất thoát. Hay như ở Thái Lan, vùng nguyên liệu tôm sạch được quy hoạch sát các khu chế biến xuất khẩu, kết nối thẳng tới ICD và cảng biển, vừa tiết giảm chi phí vận chuyển vừa chủ động truy xuất nguồn gốc, đặc biệt là với những thị trường khó tính như EU và Nhật. Ecuador đã xây dựng thành công các cụm nuôi tôm sinh thái liên kết, có cơ chế quản lý vùng và kiểm tra chất lượng tập trung, giúp tỷ lệ lô hàng đạt tiêu chuẩn xuất khẩu vào Mỹ và châu Âu tăng mạnh trong 2 năm gần đây.

Tại Việt Nam, nhiều địa phương đã thử nghiệm mô hình cụm sản xuất "cluster" như vùng nuôi tôm hữu cơ Bạc Liêu - Cà Mau, vùng cá tra chuẩn ASC tại Đồng Tháp - An Giang, bước đầu cho kết quả tích cực. Tuy nhiên, tỷ lệ áp dụng trên quy mô toàn ngành vẫn còn khiêm tốn. Sự thiếu liên kết dọc giữa người nuôi - doanh nghiệp chế biến - logistics khiến chi phí giao dịch còn cao, nông hộ khó tiếp cận đơn hàng lớn từ đối tác quốc tế.

Định hướng phát triển vùng nguyên liệu theo thị trường

“Cần một phương pháp phân vùng nuôi trồng thủy sản dựa trên thị trường để nâng cao sức cạnh tranh cho xuất khẩu thủy sản Việt Nam”, báo cáo World Bank 2025 nhận định.

Theo đó, Việt Nam cần thay đổi cách quy hoạch vùng nuôi thủy sản, không chỉ tập trung vào việc tăng sản lượng mà phải chú ý đến yêu cầu cụ thể của từng thị trường xuất khẩu. Ví dụ, vùng nuôi tôm để xuất sang châu Âu cần kiểm soát chặt chẽ chất lượng nước, phòng chống dịch bệnh và đảm bảo có thể truy xuất nguồn gốc tới từng lô nhỏ. Đối với cá tra xuất sang Mỹ, cần phát triển mô hình nuôi giảm tối đa việc dùng hóa chất, tăng cường kiểm soát chất lượng và ứng dụng công nghệ số để quản lý quy trình sản xuất.

Việc đẩy mạnh số hóa quản lý vùng nguyên liệu, ứng dụng truy xuất nguồn gốc blockchain, kết nối thông tin giữa doanh nghiệp chế biến - vùng nuôi - nhà xuất khẩu, sẽ là chìa khóa giúp ngành thủy sản Việt chủ động đáp ứng chuẩn mực quốc tế.

Các chính sách khuyến khích phát triển hợp tác xã kiểu mới, chuỗi liên kết dọc với sự dẫn dắt của doanh nghiệp lớn, sẽ giúp người nuôi và nông hộ nhỏ lẻ nâng cao năng lực tham gia chuỗi giá trị toàn cầu. Đặc biệt, việc tham khảo các mô hình cluster tại Ecuador, Ấn Độ, Thái Lan… là cơ sở quý giá để ngành xây dựng chiến lược vùng nguyên liệu “sản xuất theo đơn hàng” - bền vững và cạnh tranh hơn.