Phát triển mô hình cà phê nông lâm kết hợp hướng tới sinh kế bền vững

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng diễn biến phức tạp, ngành cà phê Đắk Lắk đứng trước nhiều thách thức lớn. Thực tế cho thấy, việc mở rộng sản xuất theo hướng độc canh đã khiến tài nguyên nước suy giảm, đất đai thoái hóa, năng suất và chất lượng cà phê không ổn định.

Trước yêu cầu phát triển bền vững, mô hình cà phê nông lâm kết hợp đang được xem là hướng đi hiệu quả giúp người dân vừa nâng cao thu nhập, vừa bảo vệ môi trường sinh thái.

Hiệu quả nhân ba từ mô hình cà phê nông lâm kết hợp

Theo Trung tâm Nghiên cứu Lâm nghiệp Nhiệt đới (TROPENBOS) Việt Nam, biến đổi khí hậu đang làm gia tăng nguy cơ dễ bị tổn thương của ngành cà phê. Những năm gần đây, Đắk Lắk thường xuyên chịu ảnh hưởng của các hiện tượng thời tiết cực đoan như hạn hán, mưa trái mùa, nắng nóng kéo dài, làm giảm năng suất và chất lượng hạt cà phê, tăng chi phí sản xuất và bảo quản.

Trung tâm nhận định: “Chiến lược thích ứng hiệu quả cần tập trung vào việc tăng cường khả năng chống chịu của nông dân, phục hồi các hệ thống nông nghiệp và hỗ trợ áp dụng các mô hình sản xuất bền vững như cà phê nông lâm kết hợp”.

TROPENBOS khuyến nghị, Đắk Lắk cần có cơ chế hỗ trợ người dân tiếp cận nguồn vốn, chứng nhận sản xuất bền vững, đầu tư hệ thống tưới tiết kiệm nước và quy hoạch lại vùng trồng cà phê hợp lý. Đây là những bước đi quan trọng nhằm giảm nguy cơ tổn thương, đồng thời bảo đảm sinh kế cho hàng trăm nghìn nông hộ sống dựa vào cây cà phê.

Tại các vùng chuyên canh cà phê của Đắk Lắk, nhóm nghiên cứu của Trường Đại học Tây Nguyên đã tiến hành khảo sát, so sánh giữa mô hình cà phê trồng thuần và cà phê nông lâm kết hợp ở ba địa điểm: Ea Kao (TP. Buôn Ma Thuột), Hòa Lễ (Krông Bông) và Đắk Phơi (Lắk) trong giai đoạn 2023-2024. Kết quả cho thấy, mô hình nông lâm kết hợp mang lại hiệu quả vượt trội cả về kinh tế, xã hội và môi trường.

Chia sẻ tại hội thảo “Cà phê chi trả dịch vụ môi trường rừng: từ mô hình thí điểm đến khuyến nghị chính sách” vừa diễn ra tại Hà Nội, ThS. Triệu Thị Lắng - Khoa Nông nghiệp, Trường Đại học Tây Nguyên cho biết: “Hiệu quả đồng vốn của mô hình cà phê nông lâm kết hợp đạt từ 1,03 đến 1,6 lần, cao hơn đáng kể so với cà phê thuần chỉ khoảng từ 0,8 đến 1,2 lần. Giá trị gia tăng bình quân cao nhất ở xã Ea Kao với 120 triệu đồng/ha/năm, cao gấp hơn 2 lần so với mô hình thuần canh. Ngoài ra, mô hình còn tạo việc làm ổn định cho lao động nông thôn, nâng cao giá trị ngày công từ khoảng 350.000-630.000 đồng/công - một trong những chỉ tiêu xã hội nổi bật”.

Bên cạnh hiệu quả kinh tế và xã hội, các chỉ tiêu môi trường của mô hình trồng cà phê nông lâm kết hợp cũng cho kết quả tích cực hơn hẳn. Tỷ lệ che phủ đất đạt trên 70%, lượng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật giảm đáng kể, độ ẩm đất được duy trì tốt hơn, qua đó góp phần bảo vệ nguồn nước và giảm phát thải. ThS. Triệu Thị Lắng nhấn mạnh: “Đây là cơ sở khoa học quan trọng để khẳng định, canh tác cà phê gắn với cây che bóng và cây trồng xen không chỉ mang lại lợi ích trước mắt mà còn hướng đến phát triển bền vững lâu dài”.

Cà phê nông lâm kết hợp hướng tới kinh tế xanh

Phân tích về khía cạnh sinh thái và thị trường, TS. Nguyễn Thị Ngọc Quyên - Khoa Nông nghiệp, Trường Đại học Tây Nguyên cho rằng, cà phê nông lâm kết hợp không chỉ giúp tiết kiệm nước tưới, mà còn tăng hiệu quả sử dụng đất và đa dạng hóa nguồn thu cho nông hộ.

“So với mô hình trồng thuần, canh tác cà phê xen sầu riêng, bơ, tiêu hoặc mắc ca có thể giảm lượng nước tưới từ 70-170 m³/ha cho mỗi tấn cà phê nhân, đồng thời mang lại lợi nhuận tổng hợp gấp 2-3 lần so với trồng thuần. Mỗi hecta cà phê xen sầu riêng có thể cho tổng thu nhập trên 200 triệu đồng/năm, trong khi trồng xen nhiều loại cây có thể đạt tới 300 triệu đồng/ha/năm”, TS. Quyên dẫn chứng.

TS. Nguyễn Thị Ngọc Quyên cũng nhận định, các mô hình nông lâm kết hợp giúp cải thiện độ phì nhiêu của đất, duy trì độ ẩm trong mùa khô và giảm rủi ro do biến động khí hậu. Cây trồng xen như sầu riêng, bơ hay mắc ca vừa có tác dụng che bóng, chắn gió, vừa tạo nguồn thu nhập phụ, nâng cao khả năng chống chịu cho toàn bộ hệ sinh thái vườn cà phê. “Đây là hướng đi phù hợp với xu thế sản xuất nông nghiệp phát thải thấp và đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế về bền vững như Quy định không phá rừng của liên minh châu Âu (EUDR)”, TS. Quyên nhấn mạnh.

Thực tiễn triển khai ở nhiều địa phương cho thấy, mô hình cà phê nông lâm kết hợp không chỉ giúp người dân tăng thu nhập mà còn góp phần giảm áp lực lên tài nguyên rừng. Theo số liệu của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Đắk Lắk (nay là Sở Nông nghiệp và Môi trường), năm 2023 toàn tỉnh đã có hơn 45.000 ha cà phê trồng xen cây ăn quả và cây công nghiệp, trong đó mô hình trồng xen cà phê trong vườn sầu riêng mang lại lợi nhuận 700 triệu đồng/ha/năm.

Tuy nhiên, việc nhân rộng mô hình vẫn gặp nhiều rào cản như vốn đầu tư ban đầu lớn, thiếu cơ chế hỗ trợ kỹ thuật, hạ tầng tưới tiêu chưa đồng bộ. Vì vậy, TROPENBOS Việt Nam khuyến nghị các cấp chính quyền cần xây dựng chiến lược hỗ trợ dài hạn: từ đào tạo nông dân về kỹ thuật tưới tiết kiệm, hướng dẫn áp dụng chứng nhận cà phê bền vững, đến quy hoạch lại vùng trồng phù hợp điều kiện khí hậu và nguồn nước.

Đặc biệt, việc phát triển mô hình cà phê nông lâm kết hợp cần gắn với các chương trình tín dụng xanh, khuyến khích nông dân và doanh nghiệp đầu tư chuyển đổi phương thức sản xuất. Điều này không chỉ giúp giảm chi phí, tăng lợi nhuận mà còn đóng góp tích cực vào mục tiêu phát thải ròng bằng “0” của Việt Nam đến năm 2050.