Mô hình trồng xen mở hướng tăng thu bền vững cho nông hộ Điện Biên

Hiệu quả thể hiện rõ tại các hộ áp dụng mô hình

Những mô hình trồng xen cà phê - mắc ca và nông nghiệp tuần hoàn đang tạo biến chuyển rõ rệt tại Sơn La và Điện Biên, hai địa phương có khoảng 25.000 ha cà phê là nguồn thu chính của nhiều hộ nông dân. Từ cải thiện năng suất, giảm chi phí phân bón đến phục hồi độ phì đất, các kết quả bước đầu cho thấy hệ thống nông lâm kết hợp có thể trở thành hướng đi hiệu quả trong giảm nghèo bền vững. Nhưng bên cạnh yếu tố kỹ thuật, điểm đáng chú ý là vai trò của thông tin, của tập huấn  truyền thông - chia sẻ tri thức, những yếu tố đang dần giúp nông dân vùng cao vượt qua rào cản thiếu hiểu biết để tiếp cận mô hình mới.

Nhiều diện tích cà phê tại Tây Bắc đã trồng hơn 20 năm, chủ yếu là giống Cartimor có tỷ lệ hạt lép cao, sức chống chịu kém trước sương muối và nắng nóng. Mật độ trồng dày, thiếu cây che bóng làm đất nhanh suy kiệt, buộc nông dân sử dụng nhiều phân bón hóa học. Trong khi đó, thời tiết cực đoan và biến động giá nông sản khiến sản xuất đơn canh ngày càng rủi ro. Chính bối cảnh này khiến yêu cầu chuyển đổi sang mô hình đa dạng hơn trở nên cấp thiết, và càng cho thấy người dân cần được tiếp cận thông tin đầy đủ, kịp thời để không bị lỡ nhịp với thay đổi chung.

Hợp phần hỗ trợ phát triển cà phê chất lượng cao và đa dạng hóa canh tác của dự án “Chuyển đổi Hệ thống Nông nghiệp Sinh thái và Thực phẩm An toàn (ASSET), do Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp Miền núi phía Bắc (NOMAFSI) và Trung tâm Hợp tác Quốc tế về Nghiên cứu Phát triển Nông nghiệp Pháp (CIRAD) triển khai, hướng tới cải thiện năng suất, chất lượng và sự ổn định của sản xuất. Với các vườn cà phê đang kinh doanh, dự án hỗ trợ ghép cải tạo giống TN1, TN2, THA1 trên gốc già cỗi, đồng thời tập huấn kỹ thuật cắt tỉa, bón phân và quản lý tán cây. Tại các vườn mới trồng, mô hình bố trí mật độ 6 x 6 m, kết hợp cây che bóng sinh trưởng nhanh như đậu triều, keo dậu để bảo vệ cà phê trong 1-5 năm đầu. Những cây lâm nghiệp mật độ thấp như cây hông, gáo trắng, mắc ca được đưa vào để ổn định vi khí hậu và bổ sung nguồn thu trong dài hạn.

Theo ông Bùi Văn Tùng (NOMAFSI) và chuyên gia Pascal Lienhard (CIRAD), kết quả thực nghiệm tại Sơn La trong đợt sương giá năm 2019 cho thấy mức độ chống chịu của hệ thống xen canh vượt trội: gần 90% diện tích cà phê trồng thuần bị chết, trong khi diện tích có che bóng chỉ thiệt hại dưới 10%. Để bảo đảm nguồn giống cho việc mở rộng mô hình, dự án đầu tư nhà lưới và vườn ươm tại Trung tâm Tây Bắc, mỗi năm cung cấp 80.000 - 100.000 cây giống cà phê và cây che bóng, giúp địa phương chủ động vật liệu trồng.

Những thay đổi rõ nhất xuất hiện ở các hộ tham gia trực tiếp. Tại bản Bó Giáng, huyện Tuần Giáo, ông Lò Văn Ngoai triển khai mô hình cà phê - mắc ca trên 3 ha nương dốc, kết hợp một phần diện tích trồng dứa. Đàn bò nuôi bằng cỏ của dự án giúp ông chủ động nguồn phân hữu cơ. Phân sau khi ủ được bón lại cho vườn, giúp đất tơi xốp hơn, giảm cỏ dại và hạn chế bệnh so với bón phân thông thường. Ông cho biết trước kia đất bạc màu, cây dễ suy yếu; nay cây sinh trưởng ổn định hơn và công chăm sóc cũng giảm.

Thay đổi trong quản lý sâu bệnh cũng mang lại hiệu quả. Ông xử lý đồng loạt các điểm có sâu thay vì xử lý rải rác, hạn chế tình trạng sâu bệnh trú dưới đất rồi tái phát. Tán cây được điều chỉnh phù hợp giúp giữ ẩm tốt trong mùa khô, còn lớp che phủ tự nhiên giảm nhu cầu thuốc bảo vệ thực vật. Khi mắc ca chưa đến kỳ thu hoạch, dứa trở thành nguồn thu bổ trợ, giúp cân đối chi phí chăm sóc vườn.

Cần chính sách hỗ trợ mở rộng

Cũng tại Tuần Giáo, ông Đò Văn Xương là một trong những hộ tham gia từ giai đoạn sớm nhất của dự án. Từ năm 2021, ông chuyển 4,2 ha sang trồng xen cà phê - mắc ca, dựa trên khoảng một héc-ta cà phê đã trồng từ năm 2009-2010. Nhờ kết hợp cây lâu năm và cây che bóng, năng suất cà phê tăng dần qua từng vụ. Khoảng 1.000 cây mắc ca đang phát triển tốt và dự kiến bắt đầu cho thu trong một đến hai năm tới.

Theo ông Xương, hiệu quả dễ nhận thấy nhất là khối lượng công việc giảm. Sau khi tham quan mô hình và được dự án tập huấn, ông nhận thấy hệ thống trồng xen giúp hạn chế cỏ dại, giảm xói mòn và tiết kiệm nước tưới. Đất canh tác dần phục hồi độ tơi xốp. Áp dụng nông nghiệp tuần hoàn, gia đình ông tự ủ phân để bón lại cho cây, giúp giảm 30-40% lượng phân hóa học - mức tiết kiệm đáng kể trong bối cảnh giá phân bón biến động mạnh.

Trong giai đoạn đầu, thách thức lớn nhất là nhân lực cho trồng và tỉa cành nhiều loại cây cùng lúc. Nhưng khi tán cây ổn định sau hai vụ, công lao động giảm. Nhóm 20 hộ tham gia năm 2021 đến nay tăng lên 30-40 hộ, tạo thành vùng sản xuất xen canh ngày càng rõ nét trong xã.

Các cán bộ kỹ thuật của dự án ghi nhận mô hình xen canh giúp tăng hiệu quả sử dụng đất, nhất là trong thời kỳ kiến thiết cơ bản của cà phê và mắc ca. Tuy nhiên, việc nhân rộng còn gặp những hạn chế. Nguồn giống cây lâm nghiệp và cây che bóng tại địa phương chưa dồi dào, nhiều loại phải nhập từ Phú Thọ, Hà Nội hoặc Tây Nguyên. Một số chương trình hỗ trợ vẫn được thiết kế theo hướng đơn canh, thiếu động lực để khuyến khích đa dạng hóa hệ thống sản xuất. Trong khi đó, quản lý tán cây và che bóng đòi hỏi kỹ thuật để tránh vượt ngưỡng 30%, mức có thể làm giảm năng suất cà phê.

Dù vậy, những kết quả ban đầu cho thấy mô hình có khả năng hỗ trợ mục tiêu giảm nghèo bền vững tại Tây Bắc. Ghép cải tạo giúp nâng năng suất cà phê; mắc ca và cây lâm nghiệp tạo thêm dòng thu dài hạn; còn các cây màu xen canh như lạc, đậu tương, dưa chuột bổ sung nguồn thu ngắn hạn. Việc giảm sử dụng phân hóa học giúp giảm chi phí và giảm phát thải, đồng thời cải thiện độ phì đất theo hướng bền vững hơn trước biến động khí hậu.

Ông Xương cho biết gia đình vẫn tiếp tục mô hình trồng xen ngay cả khi dự án kết thúc vì phù hợp với điều kiện địa phương và giúp giảm chi phí. Ông Ngoai cũng khẳng định cách làm mới giúp nông dân chủ động hơn trong sản xuất và thích ứng tốt hơn trên đất dốc.

Tại các tỉnh Tây Bắc, nơi tỷ lệ hộ nghèo còn cao và nông nghiệp là nguồn thu chủ đạo, chuyển đổi từ đơn canh sang hệ thống đa canh không chỉ là câu chuyện kỹ thuật, mà còn là câu chuyện tiếp cận thông tin. Kết quả từ dự án ASSET cho thấy khi nông dân được hỗ trợ đúng trọng tâm về thông tin, kỹ thuật, giống và tổ chức sản xuất, mô hình trồng xen có thể trở thành nền tảng để nâng thu nhập và tăng khả năng chống chịu của cộng đồng trước biến động kinh tế và khí hậu.