Kinh nghiệm chống ô nhiễm không khí từ quốc tế: [Bài 4] Từ bầu trời xám đến sắc xanh của Bắc Kinh

Bắc Kinh từng là khu vực ô nhiễm không khí nghiêm trọng, nay trở thành hình mẫu của châu Á trong việc giảm thiểu tác động môi trường từ giao thông đô thị. Theo GS. Shaojun Zhang, Khoa Môi trường, Đại học Thanh Hoa, “thành công ấy không đến trong một sớm một chiều, mà là kết quả của chiến lược kiểm soát đồng bộ, kiên định và mang tính cách mạng".

Triển khai chiến lược "kiểm soát ô nhiễm tại nguồn"

Vào những ngày đầu năm 2013, nhiều khu vực của Bắc Kinh chìm trong làn sương mù dày đặc, một dạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng mà người dân gọi là “bầu trời màu tro”. Mức độ PM2.5 khi đó vượt xa ngưỡng an toàn của Tổ chức Y tế Thế giới. Nguyên nhân chính là khí thải từ hàng triệu phương tiện cơ giới đang lưu thông mỗi ngày trong thành phố.

Tính đến năm 2020, số lượng xe cơ giới tại Bắc Kinh đã vượt 6,5 triệu chiếc, gấp hơn 4 lần so với năm 2000. Phương tiện cá nhân tăng trưởng nhanh chóng, trong khi chất lượng nhiên liệu chưa đáp ứng được chuẩn sạch và cơ chế kiểm soát khí thải còn nhiều lỗ hổng.

Theo các nghiên cứu khoa học và dữ liệu thực tế, vào năm 2013, phát thải từ giao thông đường bộ chiếm tới 31% lượng bụi mịn PM 2.5 trong không khí. Tỷ lệ này tăng lên 45% vào năm 2017 và đạt đỉnh 46% vào năm 2021, điều này đã khiến ngành giao thông trở thành “mũi nhọn” cần kiểm soát nếu muốn giành lại bầu trời xanh cho thủ đô của Trung Quốc.

Trước thực trạng đó, Bắc Kinh đã tiên phong triển khai chiến lược “kiểm soát ô nhiễm tại nguồn”, là một mô hình tích hợp giữa ba yếu tố: phương tiện, nhiên liệu và giao thông. Đây không đơn thuần là nâng cấp tiêu chuẩn khí thải mà là một quá trình “cách mạng” về chính sách và công nghệ, được thực hiện đồng bộ từ thiết kế xe, chất lượng nhiên liệu đến giám sát thực tế khí thải trên đường.

Thành phố đã không ngần ngại đi trước cả tiêu chuẩn quốc gia khi áp dụng sớm các chuẩn khí thải cao hơn. Tiêu chuẩn Trung Quốc 6 (China VI), tương đương Euro VI, đã được Bắc Kinh áp dụng ngay từ năm 2020. Kèm theo đó là quy định bắt buộc kiểm tra phát thải trong điều kiện thực tế (RDE – Real Driving Emissions), thay vì chỉ trong phòng thí nghiệm như trước đây.

Đặc biệt, thành phố triển khai hệ thống giám sát hành trình OBM (On-board Monitoring) dành cho xe tải hạng nặng. Thiết bị này thu thập dữ liệu khí thải trực tiếp từ xe đang lưu thông, giúp chính quyền có cái nhìn “thực chiến” về nguồn phát thải.

Đến nay, hơn 180.000 xe tải diesel tại Bắc Kinh đã được lắp OBM, tạo ra một mạng lưới giám sát khí thải lớn và chi tiết nhất Trung Quốc.

Gỡ nút thắt từ cấu trúc giao thông

Song song với kiểm soát khí thải, Bắc Kinh đẩy mạnh phát triển phương tiện sử dụng năng lượng mới (NEV), gồm xe điện thuần (BEV), xe lai sạc điện (PHEV) và xe chạy pin nhiên liệu (FCEV). Đến cuối năm 2024, số lượng xe NEV tại Bắc Kinh đã đạt hơn 1 triệu chiếc, con số này chiếm gần 16% tổng số phương tiện.

Thành phố cũng tích cực loại bỏ xe cũ, hỗ trợ tài chính cho người dân đổi xe mới thân thiện hơn với môi trường. Trong khi đó, hạ tầng sạc điện, quy hoạch trạm đổi pin, chính sách miễn phí đỗ xe cho NEV… giúp thúc đẩy quá trình chuyển đổi sang giao thông xanh.

Không dừng lại ở phương tiện, chính quyền còn tái cấu trúc hệ thống giao thông đô thị. Việc khuyến khích giao thông công cộng, xe đạp và đi bộ được lồng ghép với chính sách quản lý phương tiện cá nhân như hạn chế cấp biển số mới, thu phí khu vực nội đô và phát triển mạng lưới tàu điện ngầm hiện đại.

Dùng công nghệ để kiểm soát khí thải

Bắc Kinh không chỉ quản lý bằng con người, mà sử dụng công nghệ dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo để tối ưu hóa mô hình kiểm soát khí thải. Một hệ thống mô phỏng động được xây dựng để tích hợp dữ liệu giao thông thực tế với các yếu tố phát thải, từ đó đưa ra kịch bản điều hành linh hoạt và chính xác.

Hệ thống này cho phép dự đoán các điểm nóng ô nhiễm, phân tích hiệu quả của từng chính sách, và thậm chí đưa ra khuyến nghị điều tiết phương tiện theo thời gian thực. Đây chính là cơ sở để thành phố đưa ra các giải pháp quản lý giao thông “thông minh” thay vì phản ứng thụ động như trước.

Những nỗ lực bền bỉ của Bắc Kinh cuối cùng đã mang lại kết quả rõ rệt. Theo báo cáo năm 2020, các chất ô nhiễm chính từ giao thông như CO, HC, NOx và PM2.5 đã giảm lần lượt 86%, 70%, 43% và 86% so với năm 2000. 

Lần đầu tiên, vào năm 2019 và 2021, nồng độ NO₂ và PM2.5 trung bình năm tại Bắc Kinh đạt tiêu chuẩn quốc gia về chất lượng không khí.

Đặc biệt, thành phố đã tách rời được xu hướng ô nhiễm khỏi tăng trưởng phương tiện. Dù số lượng xe tiếp tục tăng, nhưng nồng độ khí độc lại giảm, đây là một nghịch lý tích cực mà không nhiều thành phố đạt được.

Cần can đảm chính trị để thành công

Mô hình Bắc Kinh cho thấy: không có giải pháp đơn lẻ nào đủ sức giải quyết ô nhiễm giao thông, mà phải là một tổ hợp chính sách từ công nghệ, pháp lý, đến tài chính và truyền thông xã hội. Sự thành công này bắt nguồn từ cách tiếp cận “kiểm soát từ gốc”, kết hợp giữa siết chặt quy định và tạo điều kiện cho người dân chuyển đổi.

Bài học then chốt là sự can đảm chính trị để đi trước và làm mạnh tay, chấp nhận hy sinh ngắn hạn để đổi lấy bền vững dài hạn. Đó là điều mà không phải chính quyền đô thị nào cũng đủ quyết tâm thực hiện.

Dù đã đạt nhiều thành tựu, Bắc Kinh vẫn tiếp tục theo đuổi những mục tiêu tham vọng hơn. Theo kịch bản kiểm soát mới (VEC), đến năm 2030, lượng phát thải từ giao thông có thể giảm thêm 63-76% so với năm 2020. Các yếu tố then chốt là mở rộng xe điện, tăng cường giám sát OBM và áp dụng đồng bộ tại vùng như Bắc Kinh, Thiên Tân và Hà Bắc.

Thách thức không nhỏ khi ô nhiễm tầng ozone mùa hè gia tăng và các đô thị vệ tinh phát triển nhanh. Nhưng chính những thách thức đó cũng là động lực để Bắc Kinh tiếp tục duy trì vai trò “người dẫn đầu xanh” trong khu vực.

“Từ biểu tượng ô nhiễm đến hình mẫu kiểm soát, hành trình của Bắc Kinh là minh chứng rằng: nếu có đủ tầm nhìn, công nghệ và quyết tâm, những bầu trời từng xám ngắt hoàn toàn có thể chuyển mình trong sắc xanh hy vọng.” - GS. Shaojun Zhang, Khoa Môi trường, Đại học Thanh Hoa chia sẻ.