Đến nay đã có 60 bên đã phê chuẩn Hiệp ước Biển cả, bao gồm các quốc đảo nhỏ như Palau, Cuba, Maldives; các thành viên Liên minh châu Âu như Pháp, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha; các nước khác như Chile, Na Uy, Hàn Quốc... Và Morocco trở thành quốc gia thứ 60 hoàn tất việc phê chuẩn hiệp ước này, khép lại chặng đường gần hai thập kỷ đàm phán đầy thử thách và mở ra kỷ nguyên mới cho quản trị đại dương toàn cầu.
Từ khoảng trống pháp lý đến nhu cầu cấp bách
Đại dương chiếm gần 70% bề mặt Trái đất, trong đó 2/3 diện tích đại dương nằm ngoài quyền tài phán của bất kỳ quốc gia nào. Đây là không gian chung của nhân loại, giàu tài nguyên thiên nhiên và đa dạng sinh học, từ những vi sinh vật nhỏ bé đến những loài động vật khổng lồ như cá voi xanh.
Tuy nhiên, trong suốt nhiều thập kỷ, phần lớn vùng biển này chỉ được quản lý rời rạc thông qua các hiệp định nghề cá khu vực, công ước hàng hải và một số khu bảo tồn đơn lẻ, để lại những khoảng trống lớn trong việc bảo tồn đa dạng sinh học, kiểm soát khai thác tài nguyên và chia sẻ lợi ích công bằng.
Hiệp ước Biển cả được kỳ vọng sẽ lấp đầy những khoảng trống pháp lý quan trọng, bổ sung cho các nỗ lực quốc gia và mở đường cho việc triển khai các biện pháp bảo tồn những vùng biển quan trọng. Ảnh: WWF Pacific.
Khi áp lực từ khai thác khoáng sản đáy biển, ô nhiễm nhựa, và biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng, cộng đồng quốc tế nhận ra sự cần thiết của một công cụ pháp lý toàn cầu nhằm quản lý các vùng biển quốc tế, bảo đảm tính bền vững cho nguồn tài nguyên chung của hành tinh.
Theo đó, từ đầu những năm 2000, Liên hợp quốc đã khởi động các cuộc thảo luận không chính thức về việc lấp đầy khoảng trống quản trị biển khơi. Song, việc phối hợp gần 200 quốc gia với lợi ích và ưu tiên khác nhau là một thách thức khổng lồ. Tiến trình đàm phán diễn ra chậm rãi, nhiều lần bế tắc bởi sự khác biệt giữa các nhóm quốc gia: quốc đảo nhỏ dễ bị tổn thương, các nước đánh bắt xa bờ, các nền kinh tế phát triển và các tổ chức môi trường phi chính phủ.
Mặc dù vậy, chính những cuộc thương lượng kiên trì này đã giúp hình thành sự đồng thuận về một bộ nguyên tắc chung, bảo đảm rằng hiệp ước mới không chỉ là một thỏa thuận bảo tồn mà còn là khung pháp lý toàn diện cho tất cả các bên liên quan. Sự chậm trễ trở thành cái giá phải trả để đạt được một bộ quy tắc thống nhất, có khả năng đáp ứng những thách thức phức tạp của đại dương trong thế kỷ 21.
Các hội nghị về đại dương trong những năm gần đây đóng vai trò như chất xúc tác. Tại Hội nghị Đại dương Liên hợp quốc tổ chức ở Nice (Pháp) hồi tháng 6 vừa qua, Pháp và Costa Rica – hai quốc gia đồng chủ trì – đã thúc đẩy làn sóng phê chuẩn mới, tạo động lực mạnh mẽ cho quá trình đàm phán.
Chỉ ba tháng sau, mốc 60 quốc gia phê chuẩn đã được hoàn thành, đưa Hiệp ước về bảo tồn và sử dụng bền vững đa dạng sinh học biển tại các vùng ngoài quyền tài phán quốc gia (BBNJ) đến giai đoạn thực thi, kích hoạt quá trình để hiệp ước có hiệu lực sau 120 ngày và mở đường cho Hội nghị Các Bên (BBNJ-COP) đầu tiên.
Công cụ pháp lý toàn diện cho biển khơi
Hiệp ước Biển cả được thiết kế xoay quanh 4 trụ cột pháp lý then chốt:
Đầu tiên, công cụ quản lý dựa trên khu vực, cho phép thiết lập các khu bảo tồn biển (MPA) và cơ chế đề xuất, đánh giá khoa học để bảo vệ những vùng biển có giá trị sinh thái đặc biệt.
Thứ hai, quản lý tài nguyên di truyền biển, quy định cơ chế chia sẻ lợi ích tài chính và phi tài chính từ các nguồn vật liệu di truyền có tiềm năng ứng dụng trong dược phẩm, công nghệ sinh học và công nghiệp.
Thứ ba, nâng cao năng lực và chuyển giao công nghệ, đảm bảo các quốc gia đang phát triển được tiếp cận tri thức, công nghệ và cơ hội tham gia bình đẳng vào quản trị biển khơi.
Cuối cùng, đánh giá tác động môi trường, yêu cầu mọi hoạt động khai thác hoặc nghiên cứu trên biển khơi phải tuân thủ quy trình đánh giá minh bạch và tiêu chuẩn quốc tế.
Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen ký thông qua Hiệp ước Biển cả vào năm 2023. Ảnh: EC.
Khi hiệp ước chính thức có hiệu lực, trọng tâm hợp tác toàn cầu sẽ chuyển sang xây dựng cơ chế vận hành: thiết lập cơ cấu quản trị, xác định vai trò của các cơ quan tư vấn khoa học, xây dựng công cụ giám sát và đảm bảo phân bổ nguồn lực công bằng để tất cả quốc gia thành viên đều có thể thực thi các cam kết.
Hội nghị Các Bên BBNJ đầu tiên vào năm 2026 sẽ là diễn đàn then chốt để các quốc gia thông qua các khuyến nghị này, đưa Hiệp ước Biển cả từ một văn kiện lịch sử thành công cụ pháp lý sống động bảo vệ đại dương.
Cột mốc toàn cầu cho quản trị đại dương
Hành trình 20 năm để hình thành Hiệp ước Biển cả không chỉ là câu chuyện về sự kiên nhẫn ngoại giao, mà còn phản ánh quyết tâm của cộng đồng quốc tế trong việc bảo vệ tài sản chung của nhân loại. Khi các biện pháp quản trị được triển khai, hiệp ước này hứa hẹn mang lại một đại dương kiên cường, công bằng và thịnh vượng, góp phần quan trọng vào các mục tiêu toàn cầu về khí hậu và đa dạng sinh học.
Dù còn nhiều điều chưa chắc chắn, nhưng Hiệp ước Biển cả được kỳ vọng sẽ lấp đầy những khoảng trống pháp lý quan trọng, bổ sung cho các nỗ lực quốc gia và mở đường cho việc triển khai các biện pháp bảo tồn – yếu tố then chốt để đạt được các mục tiêu quốc tế về khí hậu và đa dạng sinh học.
Bên cạnh đó, hiệp ước còn định hướng hợp tác khu vực và kết nối chặt chẽ với các kế hoạch quản lý đại dương bền vững của những quốc gia thành viên Liên minh Kinh tế Đại dương Bền vững Cấp cao, cũng như các kế hoạch tương lai trong khuôn khổ Liên minh 100%. Tất cả những sáng kiến này sẽ được đan kết lại, tạo nên một mạng lưới quản trị đại dương toàn diện trải dài từ vùng ven bờ đến tận ngoài khơi.
Từ những cuộc đàm phán dai dẳng đến một khung pháp lý hoàn chỉnh, Hiệp ước Biển cả đã chứng minh rằng, dù đối mặt với lợi ích khác biệt và thách thức to lớn, thế giới vẫn có thể cùng nhau xây dựng luật chơi chung để gìn giữ đại dương – nguồn sống của hành tinh – cho các thế hệ mai sau.
