Hệ thống sản xuất và phân phối lương thực thực phẩm hiện đóng góp khoảng 1/3 lượng phát thải khí nhà kính toàn cầu. Thế nhưng, chính lĩnh vực này lại nằm trong nhóm dễ tổn thương nhất trước những cú sốc khí hậu ngày càng khốc liệt: hạn hán, lũ lụt, cháy rừng và các đợt nắng nóng kéo dài.
Trong khuôn khổ COP30 ở Brazil hồi tháng 11 vừa qua, vấn đề nông nghiệp nổi lên như một giải pháp mới, tiềm năng đóng góp quan trọng cho các thỏa thuận khí hậu. Tại các phòng họp, hàng trăm đại diện của các tập đoàn nông nghiệp lớn đã vận động để đảm bảo lợi ích ngành trong bối cảnh cuộc khủng hoảng khí hậu đang tác động tới mọi mặt đời sống. Bên ngoài, các phong trào xã hội cũng phát lời kêu gọi chuyển đổi ngành nông nghiệp sang những mô hình canh tác ít phát thải, hài hòa với tự nhiên.
Nếu ở lĩnh vực năng lượng hay giao thông, con đường giảm phát thải tương đối rõ ràng, thay thế nhiên liệu hóa thạch bằng điện sạch, đổi động cơ đốt trong sang phương tiện không phát thải, thì với nông nghiệp, bài toán phức tạp hơn nhiều. Phát thải không chỉ đến từ máy móc, mà ăn sâu vào người nông dân canh tác đất, cách cây trồng sinh trưởng và cách vật nuôi tiêu hóa thức ăn.
Khí mê-tan sinh ra từ bò, cừu và dê trong quá trình tiêu hóa; khí nitơ oxit được tạo ra bởi vi sinh vật trong đất bón nhiều phân hóa học; còn carbon bị thất thoát từ những vùng đất suy thoái, nơi xáo trộn đất và xói mòn làm CO2 thoát nhanh hơn vào khí quyển.
Gia súc nhai lại như bò tạo ra khí metan trong quá trình lên men cỏ trong dạ dày. Ảnh: Matthias Zomer.
Đến nay, còn nhiều quốc gia "bỏ qua" lĩnh vực nông nghiệp trong các cam kết khí hậu. Nhưng khi biến đổi khí hậu và thiên tai ngày càng gây thiệt hại nặng nề, nông nghiệp đang trở thành tâm điểm chú ý khi là lĩnh vực vừa gây phát thải, vừa chịu ảnh hưởng lớn. Trong bối cảnh đó, một hướng tiếp cận mới về nông nghiệp đã được triển khai: Chuyển từ canh tác mang tính khai thác sang nông nghiệp tái tạo.
Mô hình 3N và con đường chuyển đổi nông nghiệp
Một nhóm các nhà khoa học của Đại học Sydney, gồm Giáo sư Budiman Minasny - chuyên gia mô hình hóa đất và cảnh quan; Giáo sư Alex McBratney - Giám đốc Viện Nông nghiệp Sydney; và Phó Giáo sư Damien Field, đã đề xuất một mô hình nông nghiệp dựa trên ba trụ cột: phát thải ròng bằng 0, thân thiện với thiên nhiên và cân bằng dinh dưỡng. Mô hình này được gọi là 3N (Net Zero, Nature Positive, Nutritionally Balanced farming). Khác với cách tiếp cận chỉ tập trung cắt giảm phát thải, mô hình 3N hướng tới mục tiêu đồng thời tái tạo carbon trong đất, phục hồi đa dạng sinh học và nâng cao chất lượng dinh dưỡng của thực phẩm.
Trên thực tế, nhiều nông dân trên thế giới đã và đang áp dụng các nguyên lý tương tự, song phần lớn vẫn mang tính rời rạc, thiếu liên kết và chưa đạt quy mô đủ lớn để tạo ra chuyển biến mang tính hệ thống. Theo các chuyên gia, nếu được triển khai một cách đồng bộ, mô hình 3N có thể mở ra một hướng đi hoàn toàn khác cho ngành nông nghiệp.
Trong một trang trại kết hợp trồng trọt và chăn nuôi, việc giảm phát thải và chi phí có thể đạt được thông qua những điều chỉnh mang tính chiến lược. Phân bón nitơ được sử dụng đúng thời điểm, đúng vị trí, dựa trên dữ liệu từ cảm biến đất và ảnh vệ tinh. Các công nghệ mới cho phép sản xuất phân bón trực tiếp từ nitơ trong không khí, qua đó tránh được dấu chân carbon lớn của các quy trình sản xuất truyền thống.
Bên cạnh đó, cây họ đậu được trồng trên đất bỏ hóa để cố định đạm tự nhiên và phục hồi hàm lượng chất hữu cơ trong đất; vi sinh vật có lợi được bổ sung nhằm tăng khả năng lưu trữ carbon. Trong chăn nuôi, vật nuôi được bổ sung phụ gia giúp giảm phát thải khí metan, trong khi máy móc chạy bằng điện hoặc hydro dần thay thế động cơ diesel. Phân chuồng và phụ phẩm nông nghiệp không còn bị xem là chất thải mà được tái sử dụng như nguồn năng lượng và phân bón tái tạo.
Nhờ vậy, hệ thống canh tác trở nên ít phát thải hơn, đất đai khỏe mạnh hơn và chi phí đầu vào của người nông dân cũng được giảm xuống.
Mảnh ghép còn thiếu của nông nghiệp bền vững
Nông nghiệp hiện chiếm khoảng một nửa diện tích đất có thể sinh sống trên Trái đất, vì vậy việc đưa thiên nhiên trở lại đồng ruộng không phải là một lựa chọn xa xỉ, mà là yêu cầu tất yếu. Quan trọng hơn, thiên nhiên trong nông nghiệp không chỉ mang giá trị cảnh quan, mà còn đóng vai trò như một dạng hạ tầng sinh thái thiết yếu.
Trong các trang trại theo mô hình 3N, hàng rào cây xanh, dải chắn gió và các hành lang thực vật bản địa được tích hợp vào không gian sản xuất, giúp kết nối các sinh cảnh và tạo điều kiện để chim chóc, côn trùng và các loài thụ phấn quay trở lại đồng ruộng.
Những yếu tố này mang lại nhiều lợi ích đồng thời: cây xanh che mát cho vật nuôi, thảm phủ giúp giữ ẩm và làm mát đất, côn trùng có lợi hỗ trợ thụ phấn và kiểm soát sâu hại, trong khi các dải thực vật ven ruộng lọc dòng chảy, hạn chế ô nhiễm dinh dưỡng vào ao hồ và sông suối. Vật nuôi được luân chuyển giữa các bãi chăn thả, cho phép đất và thảm cỏ có thời gian phục hồi, nhờ đó khả năng giữ nước của đất được cải thiện, xói mòn giảm xuống mà năng suất vẫn được duy trì.
Thực phẩm giàu dinh dưỡng bắt nguồn từ đất đai khỏe mạnh. Việc chuyển từ độc canh sang các hệ thống luân canh đa dạng, kết hợp cây họ đậu, cây lấy dầu và rau màu, không chỉ cải thiện độ phì nhiêu của đất mà còn tăng hiệu quả chu trình dinh dưỡng và nâng cao sức khỏe cây trồng.
Canh tác độc canh kéo dài có thể làm nghèo dinh dưỡng trong thực phẩm, trong khi đa dạng hóa cây trồng giúp cải thiện giá trị dinh dưỡng. Ảnh: Engin Akyurt.
Cách tiếp cận này không chỉ giúp gia tăng hàm lượng các vi chất thiết yếu trong nông sản, mà còn hạn chế tình trạng dư thừa nitơ và phốt pho, qua đó giảm ô nhiễm nguồn nước và phát thải khí nitơ oxit. Tại Úc, các chương trình như DairyUP đã cho thấy sữa có giá trị dinh dưỡng cao hơn hoàn toàn có thể song hành với mức phát thải thấp hơn và hiệu quả sử dụng năng lượng cao hơn.
Khi ba trụ cột của mô hình 3N cùng được triển khai, các lợi ích không đơn thuần cộng dồn mà còn khuếch đại lẫn nhau: chi phí sản xuất giảm, đất đai được tái tạo, carbon được giữ lại trong đất, đa dạng sinh học phục hồi và người tiêu dùng được tiếp cận nguồn thực phẩm chất lượng cao hơn.
Dù nông nghiệp đã được nhấn mạnh rõ hơn trong Chương trình Hành động COP30 của Brazil, các cam kết hiện nay chủ yếu mới dừng ở định hướng chung. Điều còn thiếu là một khuôn khổ thống nhất, có khả năng kết nối các mục tiêu về khí hậu, thiên nhiên và dinh dưỡng thành một chiến lược tổng thể - khoảng trống mà mô hình 3N có thể lấp đầy.
Công nghệ không phải là rào cản lớn nhất. Thách thức thực sự nằm ở việc mở rộng quy mô và triển khai trên diện rộng, đòi hỏi các chính sách đồng bộ cùng những cơ chế khuyến khích đủ mạnh để thúc đẩy chuyển đổi.
Trang trại của tương lai vì thế không phải là viễn cảnh xa vời. Nó đã và đang hiện hữu trong các trang trại bò sữa tại New Zealand, các mô hình nông nghiệp dựa trên dữ liệu ở Australia, những cánh đồng kết hợp cây xanh tại châu Âu, cũng như các cảnh quan do cộng đồng bản địa quản lý trên nhiều khu vực của thế giới.
Không lĩnh vực nào khác có thể làm được nhiều đến vậy. Chỉ nông nghiệp mới có thể đồng thời ứng phó với biến đổi khí hậu, phục hồi thiên nhiên và nuôi dưỡng con người. Nông nghiệp không phải là vấn đề mà nó chính là một phần cốt lõi của giải pháp.
