Đakrông là dòng sông lớn ở tỉnh Quảng Trị nhưng cũng là tên gọi của một mối tình lãng mạn nổi tiếng. Cuộc sống của các dân tộc miền núi Quảng Trị gắn liền với con sông này. Các già làng ở đầu nguồn con sông vẫn nhớ như in truyền thuyết về câu chuyện tình của Đakrông. 
Phụ nữ Vân Kiều đầu nguồn sông Đakrông
Sông Đakrông bắt nguồn từ vùng động Co Ka ở phía Đông Trường Sơn. Ngày xưa, trong một bản làng dưới chân núi có hai vợ chồng sinh được mười người con trai. Sau khi cha mẹ chết, sáu người con đầu vốn có tính tham lam và lười lao động nên đã chiếm hết nương rẫy và bắt bốn người em còn lại phải đi sản xuất để nuôi các anh suốt ngày với thú vui săn bắn.
Cũng thời gian đó trên một ngọn núi cao có một cặp vợ chồng diều hâu sinh được mười người con gái. Cũng như sáu người anh đầu ở dưới bản, sáu cô chị đầu chỉ ham vui chơi, bắt bốn cô em phải lao động nặng nhọc để cung phụng mình.
Thời gian qua mau, mười người con trai ở dưới bản đến tuổi lấy vợ. Họ kéo nhau lên núi xin hỏi mười cô gái. Nghe tin vui ấy sáu cô chị bắt đầu trang điểm cho lộng lẫy với hy vọng các chàng sẽ chú ý đến mình hơn. Bốn cô em gái bận lao động suốt ngày nên không trang điểm gì mà còn lấy nhọ bôi đen mặt, nhìn xấu hơn. Khi các chàng kéo đến, nhìn các cô gái ăn mặc đẹp đẽ nên những người anh trai quyết định theo thứ tự tuổi tác hai bên, mỗi người chọn một cô làm vợ. Người con trai út lấy cô con gái út Đakrông.
Sau khi lấy nhau mười cặp vợ chồng vẫn ở chung trong một ngôi nhà. Gian đầu của vợ chồng anh trai đầu. Gian cuối của vợ chồng Đakrông. Dù ai cũng có gia đình nhưng cách sống vẫn không có gì thay đổi. Vợ chồng bốn người em sau suốt ngày phải đi làm nương rẫy để nuôi vợ chồng các anh chị suốt ngày ăn chơi. Nhưng càng làm lụng nặng nhọc các cô em dâu ngày càng xinh hơn. Sáu người anh thấy bốn cô em dâu ngày càng đẹp hơn vợ mình nên muốn tìm cách cướp lấy. Không chịu đựng được nỗi khổ sở phải sống chung, ba vợ chồng của các em bỏ đi xa, riêng vợ chồng em út Đakrông không muốn xa nương rẫy nên vẫn ở lại.
Vợ chồng diều hâu trên núi nghe tin các con gái sống không yên nên bay xuống đậu trên nóc nhà gọi con trở về. Diều hâu mẹ quá thương con bay vào cửa nhà bị người anh cả dùng dao chém chết. Diều hâu bố thấy sợ nên dùng tiếng ra hiệu cho các con gái theo thứ tự cầm lấy tay nhau bay theo bố. Đakrông vì chung thuỷ nên không muốn xa chồng, bí mật bảo chồng buộc một sợi dây rừng vào chân mình. Khi các cô gái bay lên theo tiếng bố, Đakrông bị sợi dây níu lại. Thế là hai vợ chồng vẫn được sống bên nhau.
Lúc này sáu người anh mất vợ nên ai cũng có ý đồ chiếm Đakrông. Người anh cả vốn tính gian các, giết luôn cả 5 người em rồi cách ly luôn vợ chồng Đakrông. Nhưng Đakrông nhất định không chịu lấy người anh cả. Tức giận, anh cả nhốt Đakrông vào buồng, rồi bắt chồng Đakrông đi xa mười quả núi chặt gỗ mang về, nếu làm được thì mới cho gặp vợ. Chồng Đakrông vượt qua mười quả núi cao. Chặt gỗ xong thấy không kéo về được, vậy là không gặp được vợ, chồng Đakrông đau xót, ngồi khóc một mình. Cảm thương thân phận dân nghèo bị ức hiếp, thần núi xuất hiện cho trâu rừng đến giúp kéo gỗ về bản.
Thấy chồng Đakrông đưa được gỗ lớn về tận bản, người anh gian các lấy cả trâu lẫn gỗ. Người anh lại tiếp tục bày trò cách ly vợ chồng Đakrông. Lần này hắn bắt chồng Đakrông phải đi xa đến một trăm quả núi. Ở đây gỗ rừng rất lớn, thân cây nhiều người ôm không xuể. Chồng Đakrông chặt xong nhưng trâu không thể kéo nổi vì gỗ quá nặng. Nghĩ bụng lần này chắc không gặp được vợ, lòng càng xót xa, chồng Đakrông lại ngồi khóc giữa đại ngàn. Cảm thương người con trai bất hận, thần núi lại xuất hiện rồi cho voi đến kéo gỗ về bản. Người anh đầu thấy voi kéo gỗ về đến bản, biết mình bị thua nên lại tìm cách không cho Đakrông được gặp chồng.
Quá nhớ thương vợ, một đêm trăng sáng, chồng Đakrông ngồi trước ngôi nhà chung, dùng khèn A-rên thổi điệu nhạc pô-xu, nhắn gửi lòng mình với nàng. Đakrông lúc này bị nhốt trong buồng kín, nghe tiếng khèn của chồng vội vàng hát lên một khúc nhạc pô-xu khác để nhắn cho chàng hay mối tình son sắt của hai người nàng luôn giữ mãi. “Nếu anh không đến thì em sợ/ Nếu đêm nay ở đầu nhà đung-ta-ra-đát/Có tiếng khèn A-rên của anh gọi thì em chờ/ Mẹ không buộc váy em vào cột/ Mẹ còn cho thêm đôi vòng cổ/ Vì biết anh là a-long-pa-roi”.
 |
| Hát đối đáp điệu pô-xu ở đầu nguồn sông Đakrông |
Nghe khúc pô-xu của vợ chồng Đakrông đối đáp lẫn nhau, người anh cả biết họ còn yêu nhau tha thiết. Hắn tức điên và mang Đakrông lên một ngọn núi giấu biệt nàng trong hang đá phía tây. Trở về hắn nói Đakrông đã bỏ đi, muốn gặp vợ thì lên phía đông mà tìm. Chồng Đakrông tưởng anh nói thật nên cứ đi về hướng đông mà tìm. Anh vừa đi vừa thổi khèn A-rên để mong rằng nàng nghe được hát lên cho anh tìm đến. Tiếng khèn A-rên não nùng vọng qua ngàn ngọn núi, xuyên qua các hang đá, đến tận tai nàng.
Biết đó là tiếng khèn của chồng đang đi tìm mình nên Đakrông lấy ống cây mung (như tre rừng) làm thân và tách thành hai sợi như dây đàn, và đó là cây đàn tơ - rưng đầu tiên ở miền núi Quảng Trị. Đakrông gảy lên từng điệu đàn nghe trầm bổng, thiết tha. Tiếng đàn tơ - rưng ngân xa, vượt qua rừng núi đến bên tai chàng. Chồng Đakrông lần theo tiếng đàn đi về hướng tây. Anh vừa đi vừa thổi khèn A-rên, Đakrông đang ở trong hang đá nghe được tiếng khèn mỗi lúc một gần nên phá cửa hang đi về phía đông và hai vợ chồng được gặp nhau dưới chân một ngọn núi.
| Nghệ nhân Vỗ Hôm ở xã Tà Rụt, huyện Đakrông, tỉnh Quảng Trị - nơi đầu nguồn sông Đakrông, kể rằng dân bản ở các xã Tà Rụt, A Ngo, A Vao... nơi đầu nguồn con sông vẫn nhớ rất rõ truyền thuyết về Đakrông. Truyền thuyết đã phản ánh về một bức tranh sinh động cuộc sống xã hội, một khát vọng cháy bỏng của con người về tình yêu và hạnh phúc. Ngay nay sông Đakrông được xem là một trong những con sông dài nhất của Quảng Trị và có giá trị rất lớn đối với nông nghiệp. Dọc thung lũng con sông này là nơi sinh sống của những dân tộc Vân Kiều, Pa Cô và người Kinh anh em. |
Thật bất ngờ điều kỳ diệu mà vợ chồng Đakrông mong muốn liền xảy ra. Một dòng nước lớn từ núi cao xuất hiện ngăn bước chân tên ác độc lại. Người anh tức giận liền vác từng hòn đá lớn ném xuống chân núi để ngăn dòng nước lại. Song nước vẫn cứ vượt lên đá mà chảy theo bước chân của hai vợ chồng Đakrông dài như con sông ngày nay. Người anh vừa chạy vừa ném đá đến một lúc đuối sức nên ngã xuống vĩnh viễn không bao giờ trở về.
Biết được mối thù không còn nữa. Vợ chồng Đakrông dắt tay nhau trở về bản trong niềm vui hạnh phúc. Họ yêu nhau với tình yêu trong sáng, như dòng nước của con sông mãi chảy theo chân họ để bảo vệ cho hạnh phúc bình yên của hai vợ chồng. Từ đó, vợ chồng Đakrông cùng dân bản ngày đêm lên rừng làm rẫy, chăn nuôi trâu bò. Bản làng nơi thượng nguồn con sông ấy không còn cảnh bọn giàu có tàn bạo ức hiếp dân lành. Người dân được sống trong bình yên. Cảm phục mối tình thuỷ chung nên người dân ở đầu nguồn con sông đã lấy tên hai vợ chồng Đakrông để đặt tên cho dòng sông mang tên huyền thoại một tình yêu: sông Đakrông.
