Chuyển đổi hệ thống lương thực, thực phẩm bằng cơ chế phối hợp liên ngành

Trong quá khứ, nông nghiệp Việt Nam từng phát triển mạnh theo mô hình tăng sản lượng, ưu tiên sản xuất nhiều, giá rẻ. Nhưng khi thế giới bước vào giai đoạn biến đổi khí hậu, khủng hoảng năng lượng và sức ép dinh dưỡng toàn cầu, cách làm ấy đã chạm trần. Việt Nam buộc phải chuyển hướng sang một hệ thống nông nghiệp - thực phẩm bền vững hơn, trong đó các ngành, các cấp và các đối tác cùng hành động.

“Chuyển đổi hệ thống lương thực thực phẩm (LTTP) không chỉ là thay đổi cách sản xuất mà là thay đổi cả tư duy quản lý và phối hợp”, TS Trần Văn Thể, chuyên gia kỹ thuật cao cấp của Chương trình Đối tác Chuyển đổi Hệ thống Lương thực thực phẩm (FST-P) mở đầu bài trình bày tại Hội nghị Hợp tác song phương Việt Nam - Ireland về chuyển đổi hệ thống LTTP ngày 4/11.

Theo ông, Việt Nam hiện là một trong số ít quốc gia Châu Á đã có Kế hoạch hành động quốc gia về chuyển đổi hệ thống LTTP minh bạch, trách nhiệm và bền vững (FST-NAP) đến năm 2030. Kế hoạch này đặt mục tiêu tạo ra một nền nông nghiệp vừa đảm bảo an ninh lương thực, vừa đóng góp vào giảm nghèo, dinh dưỡng cộng đồng và cam kết Net Zero 2050.

Không dừng ở cấp chiến lược, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã vận hành một cơ chế phối hợp liên ngành, nơi các bộ, địa phương, doanh nghiệp và tổ chức quốc tế cùng chung tay vào quá trình chuyển đổi. Cấu trúc này gồm Ban Chỉ đạo quốc gia, Văn phòng Đối tác FST-P và 5 nhóm kỹ thuật liên ngành (TWG) phụ trách từng mảng: hoàn thiện thể chế, nông nghiệp sinh thái, thất thoát thực phẩm, dinh dưỡng - đa dạng hóa và phân phối - tiêu dùng có trách nhiệm.

Ông Thể phân tích: “Điểm khác biệt của Việt Nam là chuyển đổi không do một cơ quan duy nhất thực hiện mà là cơ chế đồng quản trị, đồng hành”, ông Thể nói. Việc này cho phép mỗi nhóm kỹ thuật tập trung vào một “nút nghẽn” riêng của chuỗi giá trị, đồng thời liên kết chặt với nhau trong khâu ra quyết định.

Theo kế hoạch, Việt Nam sẽ giảm phát thải khí nhà kính, giảm tổn thất sau thu hoạch 0,5 - 1% mỗi năm, nâng tỷ lệ nông sản chế biến lên trên 50% và đưa giá trị sản xuất theo quy trình tốt đạt ít nhất 30%. Tất cả được theo dõi bằng hệ thống chỉ số M&E - bộ công cụ đang được hoàn thiện để tích hợp vào cơ sở dữ liệu số của Bộ.

Sau thời gian triển khai, đến nay Đồng Tháp, Sơn La và Nghệ An đã trở thành 3 tỉnh tiên phong lập kế hoạch chuyển đổi hệ thống LTTP cấp tỉnh. Mỗi địa phương có bối cảnh khác nhau: Đồng Tháp chú trọng chuỗi giá trị lúa - cá, Sơn La phát triển nông nghiệp sinh thái gắn với du lịch còn Nghệ An thử nghiệm mô hình nông nghiệp dinh dưỡng.

Ở các tỉnh này, tổ công tác kỹ thuật cấp tỉnh được thành lập để xác định vấn đề ưu tiên, xây dựng hồ sơ hệ thống LTTP và huy động nguồn lực địa phương. Kế hoạch chuyển đổi cũng được lồng ghép vào chương trình giảm nghèo và phát triển kinh tế - xã hội thay vì tách thành dự án riêng biệt. Điều này giúp tăng tính bền vững, tránh tình trạng kế hoạch bị "treo" do thiếu vốn”.

Dù vậy, ông Thể thừa nhận vẫn còn nhiều khoảng trống thể chế và nguồn lực. Phần lớn địa phương chưa có kinh phí chuyên biệt, nhân lực hạn chế, đặc biệt trong khâu truyền thông và giám sát. Một số nhiệm vụ phải phụ thuộc vào lồng ghép từ chương trình khác khiến tiến độ triển khai bị chậm. “Chuyển đổi hệ thống LTTP cần cả tài chính xanh và sự vào cuộc của khu vực tư nhân”, ông nhấn mạnh.

Để khắc phục điểm nghẽn, nhóm FST-P đang tăng cường kết nối với các đối tác quốc tế, đặc biệt là Ireland thông qua Chương trình Ireland-Vietnam Agri-Food Partnership (IVAP). Sự hỗ trợ này tập trung vào kỹ thuật, đào tạo và chia sẻ mô hình thành công từ nông nghiệp sinh thái, chuyển đổi số đến giảm thất thoát thực phẩm.

TS Nguyễn Đỗ Anh Tuấn, Vụ trưởng Vụ Hợp tác Quốc tế (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho rằng: “Sức mạnh của chuyển đổi không nằm ở quy mô nguồn vốn mà ở khả năng phối hợp. Mỗi đối tác đóng một vai trò khác nhau trong cùng một hệ sinh thái”. Ông gọi đây là “mạng lưới hành động”, nơi cơ quan nhà nước, viện nghiên cứu, tổ chức phi chính phủ và doanh nghiệp cùng xây dựng kế hoạch dựa trên bằng chứng khoa học.

Thực tế, mạng lưới này đã mở rộng sang các tổ chức quốc tế như FAO, ADB, EU, WWF cùng nhiều doanh nghiệp Việt Nam trong lĩnh vực chế biến, thực phẩm và chuỗi giá trị nông sản. Mỗi đối tác đóng góp một mảnh ghép, từ kỹ thuật canh tác, tiêu chuẩn an toàn đến quản trị dữ liệu và tín chỉ carbon.

Điều quan trọng hơn cả là chuyển đổi nhận thức. FST-NAP không chỉ dừng ở kế hoạch 10 năm mà là bước thử nghiệm để hình thành cách nghĩ mới về phát triển nông nghiệp. Thay vì tách rời từng khâu như trồng trọt, chăn nuôi, chế biến..., Việt Nam đang tìm cách gắn chúng thành một hệ thống thống nhất, nơi mọi chính sách đều tính đến chuỗi cung ứng, dinh dưỡng, phúc lợi và môi trường.

TS Thể chia sẻ: “Mỗi ngành, mỗi địa phương có thể có mục tiêu khác nhau, nhưng tất cả đều hướng tới một hệ thống LTTP minh bạch và có trách nhiệm. Đó mới là chuyển đổi thực sự”.

Đại sứ Ireland tại Việt Nam Deirdre Ní Fhallúin đánh giá, Việt Nam là đối tác tiên phong trong khu vực khi áp dụng cách tiếp cận này. Bà cho rằng cơ chế phối hợp liên ngành của Việt Nam là nền tảng quan trọng để nhân rộng mô hình hợp tác, kết nối với các quốc gia khác trong tiến trình chuyển đổi hệ thống LTTP toàn cầu.

Dự kiến trong năm 2026, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ hoàn thiện Báo cáo giữa kỳ của FST-NAP, đánh giá hiệu quả từng nhóm kỹ thuật và thử nghiệm mô hình tỉnh mới. Cùng với đó, cơ quan quản lý đang xem xét huy động tài chính khí hậu và trái phiếu xanh cho các dự án liên quan đến nông nghiệp tuần hoàn, giảm phát thải và cải thiện dinh dưỡng.

“Cái khó không còn là thiếu ý tưởng mà là làm sao kết nối được các bên. Nếu nông dân, doanh nghiệp và nhà quản lý cùng nhìn về một hướng, hệ thống LTTP Việt Nam có thể đi nhanh hơn nhiều so với dự báo”, ông Thể khẳng định.

Hơn 60% dân số Việt Nam vẫn sống ở nông thôn và ngành nông nghiệp chiếm gần 12% GDP. Vì vậy, chuyển đổi hệ thống LTTP không chỉ là câu chuyện phát triển bền vững mà là tương lai sinh kế của hàng chục triệu người.