Ô nhiễm có ‘mùa’, có ‘giờ’
Ô nhiễm không khí là vấn đề đã tồn tại trong nhiều năm trở lại đây, tập trung tại các đô thị lớn của Việt Nam mà trọng tâm là 2 “đầu tàu kinh tế” Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh).
Các nghiên cứu, khảo sát đã chỉ ra, ô nhiễm có tính quy luật theo mùa - từ khoảng tháng 10-11 của năm trước, kéo dài tới tháng 3-4 năm sau; tập trung chủ yếu tại một số điểm có mật độ giao thông cao, nhiều cơ sở sản xuất. Trong ngày, mức độ ô nhiễm cao nhất vào 6-8h sáng và 17-19h chiều. Đây cũng là cao điểm người dân tham gia giao thông.
Anh Trần Bảo Ngọc, người dân xã Vĩnh Ngọc (huyện Đông Anh, Hà Nội) chia sẻ: “Vào “mùa” ô nhiễm, tôi đi xe máy từ nhà đến nơi làm việc trong nội thành và cảm nhận rõ rệt khói bụi đặc quánh mũi, rất khó thở dù đã đeo khẩu trang. Từ trên cầu Nhật Tân nhìn sang, khu vực nội thành Hà Nội lúc nào cũng bị bao phủ bởi một màn sương bụi khổng lồ. Ngày nào tôi vẫn vượt một quãng đường dài qua bức màn bụi ấy đi làm, dù rất băn khoăn về ảnh hưởng tới sức khỏe của bản thân”.
Khu vực nội thành Hà Nội nhìn từ cầu Nhật Tân như bị bao phủ bởi một màn sương mù. Ảnh chụp lúc 8h30 sáng ngày 19/2/2025. Ảnh: Trung Nguyên.
Tâm sự của anh Ngọc cũng là điều mà mọi người dân sống trong vùng ô nhiễm không khí quan tâm. Kết quả nghiên cứu khoa học của một số chuyên gia môi trường tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh cho thấy, không khí bị ô nhiễm do có chứa nhiều bụi (TSP, PM10, PM2.5), các khí CO, NO2, SO2, Pb...
Khu vực Thủ đô Hà Nội cuối năm 2024 và những tháng đầu năm 2025 có nhiều ngày trong một số thời điểm đã ghi nhận chỉ số chất lượng không khí (AQI) ở mức “rất xấu” - có thể ảnh hưởng đáng kể tới sức khỏe của con người, đặc biệt là nhóm người già, trẻ nhỏ, người mắc các bệnh liên quan đến hô hấp. Đây là thời gian giao mùa nên sương mù, không khí lạnh cũng giữ bụi và các chất ô nhiễm ở gần mặt đất hơn, khó phát tán. Người dân cảm nhận ô nhiễm càng rõ ràng.
Xác định trọng tâm quản lý
Theo Cục Môi trường (Bộ NN-MT), vấn đề ô nhiễm không khí tại Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng và các đô thị khác trong toàn quốc chủ yếu tập trung vào ô nhiễm bụi, đặc biệt là bụi mịn PM2.5. Trong đó, nguyên nhân chính xuất phát từ hoạt động giao thông vận tải với lượng bụi phát sinh chiếm tỷ lệ khoảng 40-60%.
Việc kiểm soát phát thải trong giao thông có thể chia làm 2 phần: Kiểm soát dựa vào tiêu chuẩn/quy chuẩn xả thải hay kiểm soát dựa vào tiêu chuẩn/quy chuẩn chất lượng nhiên liệu. Thế giới cũng như Việt Nam đã đạt được thành công rất lớn trong việc kiểm soát Pb thông qua việc cấm sử dụng xăng pha chì. Việc kiểm soát SO2 được thực hiện thông qua việc kiểm soát hàm lượng S trong xăng. Việc kiểm soát bụi, HC, NOx, CO được thực hiện dựa vào các quy định pháp lý liên quan tới xả thải từ các phương tiện giao thông cơ giới.
Khí thải, khói bụi phát sinh từ hoạt động giao thông vận tải là nguyên nhân chủ yếu gây ô nhiễm không khí. Ảnh minh họa.
Hiện trạng cũng như các giải pháp, công cụ quản lý đã được xác định từ sớm, từ xa. Trong đó, điểm nhấn là kiểm soát khí thải phương tiện giao thông cơ giới đường bộ. Năm 2005, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành lộ trình áp dụng áp dụng tiêu chuẩn khí thải đối với phương tiện giao thông cơ giới đường bộ. Năm 2011, tiếp tục có lộ trình áp dụng tiêu chuẩn khí thải đối với xe ôtô, xe mô tô hai bánh có lắp động cơ nhiệt sản xuất, lắp ráp và nhập khẩu mới.
Tháng 6/2016, Thủ tướng Chính phủ ban hành Kế hoạch hành động quốc gia về quản lý chất lượng không khí đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2025. Trong đó yêu cầu rất rõ ràng việc tăng cường kiểm soát các chất gây ô nhiễm trong khí thải từ các phương tiện giao thông; xây dựng, ban hành, tổ chức triển khai các văn bản quy phạm, quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về khí thải đối với phương tiện giao thông cơ giới.
Đến tháng 3/2019, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Lộ trình áp dụng tiêu chuẩn khí thải đối với xe ô tô tham gia giao thông và xe ô tô đã qua sử dụng nhập khẩu. Và sau đó, tháng 11/2024 có Lộ trình áp dụng mức tiêu chuẩn khí thải đối với xe cơ giới nhập khẩu và sản xuất, lắp ráp. Quy định đặt ra tiêu chuẩn khí thải phải áp dụng theo TCVN 6438 (giới hạn lớn nhất cho phép của khí thải đối với phương tiên giao thông đường độ) và tương ứng các mức tiêu chuẩn khí thải quốc tế Euro hiện hành từ thấp đến cao.
Đối với xe máy, theo Bộ Giao thông Vận tải, mặc dù Chính phủ chưa ban hành lộ trình áp dụng tiêu chuẩn khí thải xe máy, song đã có quy định xe máy lưu hành trên 5 năm thì chủ xe phải mang xe đến cơ sở đăng kiểm để kiểm định khí thải.
Lĩnh vực giao thông vận tải vẫn đang tuân thủ các lộ trình trên nhằm đảm bảo các quy định “cứng” sẽ không gây xáo trộn đến cuộc sống, các hoạt động mưu sinh của người dân. Trong đó cũng lồng ghép lộ trình phát triển các loại xe điện, giao thông công cộng như những giải pháp thay thế phương tiện chạy xăng, dầu.
Với việc Quốc hội thông qua Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, cơ quan quản lý tiếp tục có cơ sở vững chắc để xây dựng lộ trình áp dụng tiêu chuẩn, quy chuẩn quốc gia về khí thải của phương tiện giao thông cơ giới đường bộ lưu hành ở Việt Nam.
Nâng cấp tiêu chuẩn khí thải để cứu môi trường
Năm 2025, Chính phủ tiếp tục chỉ đạo các Bộ quản lý, các hiệp hội ô tô, xe máy cùng nghiên cứu, đánh giá đối với từng lộ trình áp dụng tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về khí thải của phương tiện giao thông đã được ban hành và có đề xuất kiến nghị đối với từng đối tượng phương tiện giao thông.
Việc rà soát, ban hành quy chuẩn kỹ thuât môi trường quốc gia về khí thải phương tiện đang lưu hành sẽ là căn cứ để đánh giá chính xác và kiểm soát chặt chẽ hơn chất lượng khí thải ô tô đang lưu hành. Từ đó, gắn kết với lộ trình áp dụng tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về khí thải của phương tiện giao thông và nâng cao tiêu chuẩn khí thải.
Người di chuyển ngoài đường nên đeo khẩu trang để phòng các bệnh hô hấp khi không khí hiện đang ô nhiễm nặng, sáng 2/1/2025. Ảnh: Hoàng Hiếu/TTXVN.
Hiện nay, ô tô đang lưu hành ở Việt Nam chủ yếu chỉ phải đáp ứng mức 2 theo TCVN 6438:2018, thấp hơn đáng kể so với tiêu chuẩn áp dụng ở các nước trong khu vực như Thái Lan (Euro 4), Singapore (Euro 5-6). Do chưa có quy chuẩn đối với khí thải xe ô tô lưu hành, các phương tiện cũ tiếp tục phát thải bụi, khí ô nhiễm và tạo ra sự chênh lệch đối với khí thải của xe nhập khẩu, xe sản xuất mới. Đây chính là bất cập trong quản lý khí thải của ngành giao thông. Trong khi đó, ô nhiễm không khí tăng lên theo từng năm song hành với tốc độ phát triển kinh tế, mở rộng vùng đô thị trên cả nước.
Đối với xe máy, thống kê cho thấy, Hà Nội hiện có khoảng 5,6 triệu mô tô, xe gắn máy đăng ký, TPHCM có hơn 6 triệu xe. Nếu tính thêm phương tiện từ các khu vực mới sáp nhập, con số có thể lên tới 8,5 triệu xe. Đây được coi là nguồn phát thải chính trong giao thông đô thị, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng không khí. Bộ NN-MT đang xây dựng dự thảo Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia đối với khí thải ô tô, mô tô, xe gắn máy và dự kiến, xe mô tô, xe gắn máy không đạt yêu cầu khi kiểm định khí thải sẽ không được lưu hành giống như ô tô hiện nay.
Theo ông Trần Hoàng Phong, đại diện Cục Đăng kiểm Việt Nam (Bộ Xây dựng), dự thảo không giới hạn phương tiện theo năm sản xuất, miễn là xe đạt chuẩn khí thải mức 2. Hệ thống kiểm định với ô tô đã hoạt động ổn định nên khi thực hiện không liên quan đến năng lực của cơ sở đăng kiểm. Trong khi đó, với xe máy phải xây dựng mới hệ thống kiểm định. “Tâm lý chung của người dân là “nước đến chân mới nhảy” nên khi bắt đầu thực hiện kiểm định khí thải chắc chắn sẽ có áp lực lớn” – ông Phong nhấn mạnh.
Nhằm giúp người dân làm quen với chủ trương mới, cơ quan soạn thảo đã bổ sung quy định sau 18 tháng kể từ khi bắt đầu kiểm định khí thải mới xem xét xử phạt. Trước đó, cơ quan chức năng tập trung nhắc nhở, tuyên truyền.
Đây được xem là hành động cấp thiết, mạnh mẽ của Chính phủ với quyết tâm trả lại bầu không khí sạch cho người dân, bảo vệ môi trường và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Sự chuyển mình không chỉ là thách thức, mà còn mở ra cơ hội để học hỏi và hội nhập, khi các nước trong khu vực cũng như trên thế giới bắt đầu triển khai các lộ trình chuyển đổi từ các tiêu chuẩn cũ sang các chuẩn mực tiên tiến hơn.
Ở góc nhìn rộng, ngành giao thông đang trải qua một quá trình chuyển đổi mạnh mẽ với mục tiêu giảm thiểu ô nhiễm không khí và hạn chế phát thải khí nhà kính. Từ đó, đóng góp vào mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính của Việt Nam theo cam kết với Liên hợp quốc, hướng tới phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.
