Tái chế chất thải thực phẩm: [Bài cuối] Điều kiện để thành công

Nhiều lợi ích khi phân loại rác thực phẩm

Rác thải thực phẩm với thành phần hữu cơ dễ phân hủy hiện chiếm tỷ lệ đáng kể trong tổng lượng rác sinh hoạt hằng ngày. Khối lượng rác thải thực phẩm lớn nhưng chưa được xử lý hiệu quả khiến không chỉ gây lãng phí tài nguyên mà còn tạo áp lực lớn lên môi trường đô thị.

Thực tế đó cho thấy, phân loại rác tại nguồn, đặc biệt với rác thực phẩm hữu cơ đóng vai trò quan trọng trong bài toán xử lý rác thải. GS.TS Đặng Thị Kim Chi - nguyên Phó viện trưởng Viện KH&CN Môi trường, Đại học Bách Khoa Hà Nội, nhấn mạnh, việc tách riêng rác thực phẩm hữu cơ ngay từ khâu phát sinh sẽ biến chúng thành nguồn nguyên liệu phục vụ nông nghiệp, trồng trọt, chăn nuôi đồng thời giảm áp lực chôn lấp và hạn chế ô nhiễm môi trường.

Bà cho biết, thói quen tận dụng rác thực phẩm hữu cơ dễ phân hủy thực ra không mới. Từ lâu ở Hà Nội và một số địa phương đã có những người thu gom thức ăn thừa từ các quán ăn hoặc một vài khu vực dân cư nhỏ lẻ để mang về làm thức ăn cho chăn nuôi. Đây là hình thức phân loại tự phát, mang tính mưu sinh và chưa được hệ thống hóa, chủ yếu diễn ra ở cơ sở phục vụ ăn uống, chế biến thực phẩm mà chưa phổ biến đại trà tới từng hộ gia đình.

Khác với việc tận dụng rác hữu cơ trước đây vốn mang tính tự phát và giới hạn ở một số cơ sở ăn uống, cách phân loại rác thải nói chung hiện nay được thực hiện có hệ thống: mỗi hộ gia đình cần có dụng cụ chứa riêng từng loại rác được phân loại , rác phân loại được thu gom riêng bằng phương tiện chuyên dụng và xử lý hoặc tái chế tại cơ sở phù hợp.

Đối với rác thải thực phẩm, khi được phân loại đúng, nguồn rác này có thể ủ thành phân hữu cơ vi sinh chất lượng cao hoặc chế biến làm thức ăn cho gia súc, thủy sản, thay vì bị chôn lấp gây lãng phí diện tích và tài nguyên.

“Nhà nào cũng có đồ ăn thừa và các sản phẩm chế biến bỏ đi, nếu phân loại tại nguồn và thu gom riêng, chúng ta vừa giảm chi phí xử lý vừa tận dụng được thành phần hữu ích”, bà Chi nhấn mạnh.

Khác biệt giữa đô thị và nông thôn

Dù việc phân loại rác thải thực phẩm tại nguồn không phải một khái niệm mới và từng được thực hiện ở nhiều nơi nhưng vẫn có sự khác biệt giữa thành thị và nông thôn.

Ở nông thôn, đa số hộ gia đình thường kết hợp trồng trọt và chăn nuôi nên rác thực phẩm được tận dụng trực tiếp. “Người dân có thể thu gom rác thực phẩm để bổ sung cho thức ăn gia súc, tôm, cá nuôi tại các ao hồ của gia đình, hoặc tạo những hố chôn nhỏ ở sân vườn để đổ thức ăn thừa, tận dụng chúng làm phân bón cho cây trồng. Chúng ta chỉ cần giới thiệu với họ nên bổ sung thêm các chế phẩm vi sinh để quá trình phân hủy diễn ra nhanh và tốt, người dân sẽ tiếp tục thực hiện phân loại vì họ nhìn thấy lợi ích thực tế”, GS.TS Đặng Thị Kim Chi cho biết.

Trong khi đó, ở đô thị – nơi hầu như không còn chăn nuôi, trồng trọt quy mô hộ gia đình – việc phân loại vẫn cần thiết nhưng phụ thuộc vào hệ thống thu gom và xử lý tập trung. Theo Luật Bảo vệ Môi trường 2020, rác sinh hoạt phải phân thành 3 nhóm: Chất thải thực phẩm (rác hữu cơ), Chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế và Chất thải rắn sinh hoạt khác. Từ đó, hệ thống thu gom cũng cần tương ứng với 3 loại rác riêng biệt, đảm bảo rác hữu cơ được đưa thẳng đến cơ sở xử lý mà không lẫn với các loại rác khác. “Điều kiện tiên quyết là hạ tầng đồng bộ từ thùng chứa riêng cho rác hữu cơ, xe thu gom riêng, nhà máy xử lý rác thải thực phẩm chuyên biệt”, GS.TS Đặng Thị Kim Chi nhấn mạnh.

Bà Chi lưu ý, dù ở thành thị hay nông thôn, mọi cố gắng phân loại rác của người dân sẽ trở thành vô nghĩa nếu tái diễn tình trạng sau khi đã phân loại tại nguồn phát sinh lại thu gom chung vào một xe chở rác và đưa về khu chôn lấp như từng xảy ra ở Hà Nội.

Bà cho biết, chất lượng phân bón hữu cơ - thành phẩm của các nhà máy xử lý chất thải thực phẩm - phụ thuộc rất nhiều vào khâu phân loại ban đầu. Hiện nhiều nhà máy vẫn phải tốn công loại bỏ nhựa, kim loại, thủy tinh… nhưng không triệt để, khiến sản phẩm phân hữu cơ vi sinh chỉ dùng được cho cây lâm nghiệp, không phù hợp cho rau màu hay cây ăn quả. “Nếu phân loại tốt ngay từ nguồn và chỉ thu gom rác hữu cơ đưa vào nhà máy vi sinh, phân bón sẽ đạt chất lượng cao hơn, an toàn hơn và sử dụng được rộng rãi hơn”, bà khẳng định.

Điều kiện để phân loại rác hữu cơ thành công

Để phân loại rác tại nguồn thực sự hiệu quả, cần tính đến đặc thù từng khu vực và xây dựng giải pháp phù hợp. GS.TS Đặng Thị Kim Chi nhận định, ở nông thôn hầu như không cần vận động người dân thực hiện phân loại rác thực phẩm nhiều, bởi họ đã quen tận dụng rác hữu cơ và có thể tự ủ phân ngay tại vườn theo mô hình hố ủ mini cho hộ hoặc nhóm hộ.

Ngược lại, tại đô thị – nơi mỗi ngày phát sinh khối lượng lớn rác hữu cơ – cần cách tiếp cận khác: ưu tiên thí điểm phân loại rác thực phẩm tại nguồn phát sinh ở khu dân cư đông đúc, nhiều hàng quán, chợ; đồng thời kết hợp với thu gom riêng từng loại rác đã phân loại, đưa về xử lý tập trung tại cơ sở , nhà máy chuyên xử lý, tái chế loại rác đã được phân loại. Việc phân loại rác tại nguồn thực sự chỉ có hiệu quả khi có các chính sách, quy định phù hợp, sự đồng tình của người dân tại địa phương và đặc biệt có sự đồng bộ về hạ tầng kĩ thuật từ khâu phân loại rác, vận chuyển rác đã phân loại về cơ sở chuyên xử lý, tái chế rác đã được phân loại để làm nền tảng nhân rộng.

Về quy mô xử lý, Hà Nội chuẩn bị đưa vào vận hành nhà máy xử lý rác hữu cơ tại Phú Xuyên, mở ra một hướng đi mới. Bà cho rằng cần ưu tiên các nhà máy công suất lớn, ứng dụng công nghệ tiên tiến và được giám sát chặt chẽ từ khâu đầu vào đến đầu ra để đảm bảo chất lượng sản phẩm.

Ngược lại, các cơ sở nhỏ lẻ kiểu “mỗi xã một khu xử lý rác thải thực phẩm riêng biệt, công suất nhỏ” thường khó đầu tư và vận hành, khó kiểm soát các vấn đề ô nhiễm môi trường do nước thải , khí thải phát sinh.

Riêng ở nông thôn, mô hình xử lý rác thải thực phẩm, chất hữu cơ dễ phân hủy tại chỗ, quy mô hộ gia đình và nhóm các hộ gia đình có hoạt động trồng trọt chăn nuôi vẫn phù hợp và cần được hỗ trợ chế phẩm vi sinh.

Bà Chi cho rằng, để việc phân loại rác hữu cơ đạt hiệu quả, cần hội tụ đủ 3 điều kiện then chốt. Thứ nhất là hạ tầng đồng bộ, bao gồm thùng chứa, phương tiện thu gom và nhà máy xử lý. Thứ hai là quy trình khép kín, bảo đảm rác sau khi phân loại được xử lý đúng loại và phù hợp với điều kiện địa phương. Thứ ba là ý thức trách nhiệm của cộng đồng, trong đó người dân cần hiểu rõ lợi ích và tự giác thực hiện.

Bên cạnh đó, bà cũng lưu ý vai trò của việc tuyên truyền nhằm giúp người dân hiểu được tầm quan trọng của việc phân loại rác, rằng đó không phải là gánh nặng mà là hành động thiết thực bảo vệ môi trường, tiết kiệm tài nguyên, giảm chi phí xử lý lâu dài.

“Khi 3 yếu tố hạ tầng kĩ thuật, quy trình phân loại, thu gom, xử lý và ý thức trách nhiệm cộng đồng được đảm bảo, việc phân loại rác hữu cơ sẽ không chỉ khả thi mà còn tạo ra giá trị kinh tế và môi trường bền vững”, GS.TS Đặng Thị Kim Chi nhấn mạnh.