Đề xuất giữ lại 50% tín chỉ carbon trong giao dịch quốc tế

Đề xuất được đưa ra công bố tại Hội thảo tổng kết “Đánh giá tác động của hệ thống trao đổi hạn ngạch phát thải khí nhà kính và tín chỉ carbon tại Việt Nam”, do Chương trình Đối tác chuyển đổi năng lượng Đông Nam Á (ETP) phối hợp với Cục Biến đổi khí hậu tổ chức ngày 23/9.

Thị trường carbon phục vụ mục tiêu giảm phát thải quốc gia

Xu thế toàn cầu cho thấy, hệ thống trao đổi hạn ngạch phát thải khí nhà kính và tín chỉ carbon (thường gọi là thị trường carbon tuân thủ - ETS) đang phát huy hiệu quả giúp các quốc gia thực hiện mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính theo Thỏa thuận Paris về biến đổi khí hậu. Báo cáo hàng năm của Ngân hàng Thế giới chỉ ra, số lượng ETS toàn cầu đã tăng từ 25 hệ thống vào năm 2020 lên 37 hệ thống vào năm 2025. Tương ứng, tỷ lệ kiểm soát lượng phát thải khí nhà kính toàn cầu thông qua ETS cũng tăng đều đặn, từ khoảng 8% lên 23%. Doanh thu tăng từ 25 tỉ USD năm 2020 lên 69,1 tỉ USD vào năm 2024.

Ông Nguyễn Tuấn Quang, Phó Cục trưởng Cục Biến đổi khí hậu nhìn nhận, điều này không những minh chứng hiệu quả về mặt chính sách mà còn khẳng định xu hướng giá carbon ngày càng tăng.

Việt Nam đã triển khai công cụ thị trường carbon nhằm đạt được mục tiêu giảm phát thải theo Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC), hướng tới phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050. Luật Bảo vệ Môi trường năm 2020 lần đầu tiên quy định về "Tổ chức và phát triển thị trường carbon". Trên cơ sở này, Chính phủ ban hành Nghị định số 06/2022/NĐ-CP và tiếp tục sửa đổi, bổ sung bằng Nghị định số 119/2025/NĐ-CP, trong đó đặt ra lộ trình cụ thể phát triển thị trường carbon với giai đoạn thí điểm từ nay đến hết năm 2028 và vận hành chính thức từ năm 2029, hướng tới thí điểm sàn giao dịch carbon ngay trong năm 2025.

Để vận hành thị trường hiệu quả, Chính phủ giao Bộ NN-MT chủ trì xây dựng Nghị định về trao đổi quốc tế kết quả giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và tín chỉ carbon, Nghị định về hấp thụ và lưu giữ các-bon của rừng; Bộ Tài chính xây dựng Nghị định về sàn giao dịch carbon trong nước. 

Việc đánh giá tác động của các phương án chính sách khác nhau giúp đưa ra các biện pháp giảm thiểu rủi ro, tối đa hóa lợi ích cho doanh nghiệp cũng như nền kinh tế. Đó là định hướng cho hỗ trợ kỹ thuật do Cơ quan dịch vụ dự án Liên hợp quốc (UNOPS) tài trợ thông qua ETP. Nghiên cứu đã xác định các phương án quản lý ETS trong giai đoạn thí điểm, bao gồm xác định phạm vi, thiết lập tổng hạn ngạch và phân bổ hạn ngạch đối với từng cơ sở, và phương án sử dụng tín chỉ carbon để bù trừ.

Trong giai đoạn thí điểm thị trường từ nay đến năm 2028, khoảng 200 doanh nghiệp trong các lĩnh vực nhiệt điện, sắt thép, xi măng sẽ tham gia trao đổi hạn ngạch phát thải trước tiên. Điều đáng nói, Việt Nam đang đặt mục tiêu tăng trưởng kinh tế cao 2 con số những năm tới. Tăng trưởng cao đồng nghĩa với nhu cầu sản xuất, tiêu thụ năng lượng hóa thạch nhiều hơn, dẫn đến phát thải lớn hơn. Do đó, nhóm chuyên gia đề xuất thị trường carbon nên có cơ chế linh hoạt ban đầu để doanh nghiệp làm quen, chuyển dịch công nghệ dần dần.

Ông Hồ Công Hòa, đại diện nhóm nghiên cứu cho biết: Nhìn chung, hệ thống trao đổi hạn ngạch giúp giảm gánh nặng chi phí cho doanh nghiệp. Khi không có ETS, doanh nghiệp bắt buộc phải đầu tư đầy đủ các biện pháp giảm phát thải để tuân thủ hạn ngạch phát thải nhà nước cấp hàng năm. Trường hợp có ETS, gánh nặng chi phí tuân thủ hạn ngạch của doanh nghiệp sẽ giảm bớt do có thể lựa chọn phương án tối ưu giữa: mua hạn ngạch của bên khác, mua tín chỉ carbon bù trừ hạn ngạch hoặc tự đầu tư vào các biện pháp giảm phát thải.

Về lâu dài, mục tiêu của thị trường carbon là buộc các doanh nghiệp phát thải lớn phải trực tiếp đầu tư công nghệ giảm phát thải. Do đó, tỷ lệ sử dụng tín chỉ bù trừ cần được giảm dần để khuyến khích doanh nghiệp chuyển đổi công nghệ. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, trong giai đoạn thí điểm, các nước đều theo dõi sát sao vận hành thị trường để điều chỉnh kịp thời, ví dụ: áp giá trần – giá sàn, quy định tỷ lệ dự trữ tín chỉ trong nước, hoặc tổ chức đấu giá tín chỉ. Nhờ đó, giá carbon sẽ phản ánh đúng hơn chi phí và thiệt hại môi trường.

Điều chỉnh tỷ lệ tín chỉ giữ lại theo lộ trình

Các chuyên gia nhận định, thị trường trao đổi kết quả giảm nhẹ phát thải khí nhà kính giữa các quốc gia với nhau theo Điều 6 của Thỏa thuận Paris dần mở rộng. Đây là cơ hội để Việt Nam huy động nguồn lực quốc tế cho các hoạt động sản xuất, kinh doanh bền vững. Vấn đề cần lưu ý, kết quả giảm phát thải khi ra khỏi lãnh thổ Việt Nam sẽ được tính cho NDC của quốc gia khác. Điều này dẫn đến rủi ro nếu bán quá nhiều tín chỉ carbon ra quốc tế, doanh nghiệp nội sẽ thiếu nguồn tín chỉ bù trừ hạn ngạch trong nước, hoặc các cơ chế giảm phát thải mà quốc tế áp đặt (ví dụ CORSIA, CBAM...) và đáng lo ngại nhất là lượng tín chỉ còn lại không đủ để đạt mục tiêu NDC quốc gia.

Bà Nguyễn Hồng Loan, Chuyên gia về chính sách khí hậu, Công ty TNHH Kiến tạo khí hậu xanh (GreenCIC) - Trưởng nhóm nghiên cứu cho biết: Để đảm bảo sự nhất quán giữa thị trường carbon trong nước và tận dụng lợi ích từ giao dịch tín chỉ quốc tế, các khuyến nghị chính sách đề xuất cơ quan quản lý cân nhắc thực hiện lộ trình quản lý tích hợp theo từng giai đoạn.

Giai đoạn thí điểm thị trường 2025 - 2028, Việt Nam nên ưu tiên sự ổn định thị trường và tính khả thi về kinh tế. Doanh nghiệp được phép bù trừ tối đa 30% hạn ngạch bằng tín chỉ. Đối với các giao dịch quốc tế, Việt Nam sẽ giữ lại 50% tổng số tín chỉ để phục vụ mục tiêu chung. Cách tiếp cận này tạo không gian linh hoạt cần thiết để xây dựng niềm tin thị trường, đồng thời bảo vệ các mục tiêu NDC không điều kiện bằng nguồn lực trong nước.

Giai đoạn sau năm 2028, khi các quy định thị trường đã hoàn thiện, giới hạn bù trừ trong nước sẽ giảm dần xuống còn 20% và hạn ngạch phát thải sẽ được điều chỉnh để phù hợp với các mục tiêu NDC có điều kiện hỗ trợ từ quốc tế. Hoạt động giao dịch tín chỉ carbon quốc tế vẫn sẽ duy trì tỷ lệ giữ lại ít nhất 50% số tín chỉ, nhằm tránh rủi ro bán vượt.

Giai đoạn từ 2030 trở đi, thị trường carbon tiến tới tương thích hoàn toàn với mục tiêu khí hậu tham vọng nhất của Việt Nam (gồm cả mục tiêu NDC có điều kiện và Tuyên bố quan hệ đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng JETP). Giới hạn bù trừ sẽ giảm xuống còn 10%, buộc doanh nghiệp phải giảm phát thải trực tiếp từ hoạt động sản xuất. Tỷ lệ tín chỉ giữ lại từ giao dịch quốc tế sẽ giảm xuống 30% nhằm bảo đảm đủ tín chỉ để đạt được các mục tiêu quốc gia. Doanh thu từ việc chuyển giao tín chỉ sẽ được tái đầu tư một cách chiến lược vào các ngành khó giảm phát thải khí nhà kính và hỗ trợ quá trình chuyển đổi công bằng.

Cách tiếp cận tích hợp, siết dần giới hạn bù trừ và điều chỉnh tỷ lệ giữ lại theo lộ trình sẽ giúp Việt Nam cân bằng giữa khả thi kinh tế ngắn hạn với mục tiêu môi trường và uy tín quốc tế dài hạn, hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng “0”.

Dự kiến, báo cáo cuối cùng sẽ được hoàn thiện vào cuối tháng 9/2025, cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để hỗ trợ Cục Biến đổi khí hậu, Bộ Nông nghiệp và Môi trường hoàn thiện khung pháp lý cho thị trường carbon, cũng như chuẩn bị các điều kiện cần thiết cho việc vận hành thí điểm thị trường sắp tới.

Trong Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) cập nhật năm 2022, Việt Nam cam kết giảm 15,8% tổng lượng phát thải khí nhà kính so với kịch bản phát triển thông thường (BAU) vào năm 2030 bằng nguồn lực trong nước (mục tiêu không điều kiện). Mục tiêu có thể lên tới 43,5% nếu nhận được sự hợp tác và hỗ trợ đầy đủ từ cộng đồng quốc tế về tài chính, công nghệ và nâng cao năng lực (mục tiêu có điều kiện)