Cách đây 40 năm, cộng đồng quốc tế đã thống nhất ký Công ước Vienna về Bảo vệ tầng ozone, đặt nền móng cho nỗ lực tập thể bảo vệ hành tinh khỏi tác hại tia cực tím. Thành công này nhanh chóng được củng cố bằng Nghị định thư Montreal (1987), qua đó các chất CFC (các chất từng phổ biến trong làm lạnh, bình xịt, sản xuất bọt) bắt đầu được loại bỏ, đưa tầng ozone vào lộ trình phục hồi.
Tầng ozone đang dần phục hồi nhờ nỗ lực toàn cầu loại bỏ hóa chất gây hại. Ảnh: N. Kollar
Năm nay, Ngày Quốc tế Bảo vệ tầng ozone (16/9) mang chủ đề “Từ khoa học tới hành động toàn cầu”, nhấn mạnh chặng đường 40 năm thành tựu và hướng tới nhiều thập kỷ tiếp theo. Công ước Vienna và Nghị định thư Montreal tiếp tục đóng vai trò then chốt trong giám sát tầng ozone, tia cực tím, cũng như loại bỏ các chất phá hủy ozone và khí nhà kính hydrofluorocarbons (HFCs) theo Sửa đổi Kigali.
Các hiệp ước ozone được coi là hình mẫu chuyển hóa tri thức khoa học thành chính sách toàn cầu. Từ bằng chứng khoa học về suy giảm tầng ozone, năm 1985 Công ước Vienna ra đời với 28 quốc gia tham gia. Hai năm sau, Nghị định thư Montreal được ký, quy định kiểm soát gần 100 loại hóa chất gây hại, phân nhóm theo tính chất hóa học, cùng lộ trình loại bỏ rõ ràng.
Nghị định thư Montreal được thực hiện rất hiệu quả, cả ở các nước giàu lẫn các nước đang phát triển, nhiều mục tiêu còn hoàn thành sớm hơn dự kiến. Những chất gây hại mạnh nhất cho tầng ozone như CFCs và halon đã nhanh chóng bị loại bỏ. Riêng HCFCs (vốn được dùng tạm thời thay thế CFCs) thì có lộ trình loại bỏ chậm hơn, nhưng từ năm 2007, tiến trình này đã được đẩy nhanh.
Một số trường hợp ngoại lệ vẫn được cho phép, chẳng hạn như thuốc hít trị hen suyễn hoặc hệ thống chữa cháy trên tàu ngầm, máy bay, do chưa có chất thay thế phù hợp. Dù vậy, đến nay phần lớn hóa chất phá hủy tầng ozone đã được cắt giảm rõ rệt.
Ngày 16/9/2009, Công ước Vienna và Nghị định thư Montreal trở thành những hiệp ước quốc tế đầu tiên đạt chuẩn phê chuẩn toàn cầu. Đặc biệt, Sửa đổi Kigali (2016) tiếp tục mở rộng phạm vi, hướng tới giảm dần HFCs (loại khí nhà kính mạnh), góp phần chống biến đổi khí hậu.
Kỷ niệm 40 năm Công ước Vienna là lời nhắc nhở rằng hợp tác quốc tế dựa trên khoa học có thể mang lại kết quả bền vững. Thành công của hiệp ước ozone không chỉ bảo vệ bầu khí quyển, mà còn khẳng định sức mạnh của “từ khoa học tới hành động toàn cầu”.
