Cơ chế đặt cọc - hoàn trả
Tại Hà Lan, mỗi khi người dân mua đồ uống đóng lon, chai nhựa hoặc thủy tinh, họ phải trả thêm một khoản phí từ 15 đến 25 cent, gọi là phí đặt cọc. Sau đó, đến khi hoàn trả bao bì đã sử dụng vào các máy hoàn trả, người mua sẽ nhận lại số tiền đặt cọc trên. Với những trường hợp không hoàn trả bao bì, khoản phí đặt cọc sẽ được sử dụng để đầu tư thêm cho hệ thống.
Các máy hoàn trả bao bì đã được đặt trong siêu thị tại Hà Lan. Tuy nhiên, hệ thống này vẫn còn nhiều vấn đề như máy dễ hỏng, sức chứa nhỏ, và mỗi siêu thị chỉ nhận hoàn trả bao bi từ những thương hiệu mà họ bán. Ví dụ, một siêu thị Lidl sẽ từ chối chai Coca-Cola vì không bán sản phẩm đó. Đặc biệt, ngoài siêu thị, các cửa hàng khác ở Hà Lan không bị bắt buộc phải lắp đặt máy, khác với nhiều quốc gia châu Âu.
Ở Hà Lan, chai nhựa và lon nước không chỉ là rác bỏ đi mà còn là nguồn thu nhập, trở thành động lực thúc đẩy tái chế và giảm ô nhiễm nhựa. Ảnh: Rotterdam Style.
Hệ thống đặt cọc - hoàn trả bao bì không mới. British Columbia (Canada) áp dụng hệ thống này từ năm 1970. Còn ở châu Âu, Thụy Điển là quốc gia đầu tiên triển khai hệ thống đặt cọc - hoàn trả bao bì từ năm 1984. Hà Lan tham gia từ năm 2006 với chai nhựa lớn và dần mở rộng. Đến nay, 17 quốc gia châu Âu – trong đó có Đức, Na Uy và Ireland – đã vận hành hệ thống này.
Áp lực càng tăng khi Liên minh châu Âu ban hành quy định yêu cầu các nước thành viên đạt tỷ lệ 90% thu hồi chai nhựa dùng một lần và lon trong vài năm tới.
Mục tiêu của Hà Lan
Hà Lan đã đặt mục tiêu rất tham vọng với nỗ lực mở rộng hệ thống đặt cọc - hoàn trả bao bì. Theo Nghị định quản lý bao bì của nước này, ngành đồ uống phải thu hồi ít nhất 90% tổng số lon và chai nhựa bán ra. Tuy nhiên, tỷ lệ này hiện mới đạt 77% với chai nhựa và 84% với lon. Đây là mức cao so với nhiều quốc gia, nhưng vẫn chưa đáp ứng yêu cầu pháp lý của Hà Lan.
Để khắc phục, tổ chức Verpact, đơn vị điều phối hệ thống, đã mở chuỗi cửa hàng hoàn trả bao bì Statiegeld. Tại đây, người dân có thể đem lượng lớn chai nhựa và lon cùng lúc (chai thủy tinh xử lý riêng) tới để "đổi rác thành tiền".
Cửa hàng đầu tiên của Statiegeld ra mắt tháng 5 ở Rotterdam, trang bị máy xử lý tới 200 chai, lon mỗi lần. Chỉ trong vài tháng, người dân tại đây đã thực hiện đặt cọc - hoàn trả với hơn 1 triệu bao bì.
Cửa hoàn trả bao bì Statiegeld. Ảnh: Statiegeld.
“Chúng tôi phải làm nhanh, vì mục tiêu đặt ra rất cao”, bà Hester Klein Lankhorst, Giám đốc Verpact, nhấn mạnh.
Theo quy định, các doanh nghiệp đưa sản phẩm đóng gói ra thị trường phải chịu trách nhiệm thu gom và tái chế. Toàn bộ chai, lon sau khi hoàn trả sẽ được phân loại, làm sạch và tái chế thành nguyên liệu. Nhựa PET tái chế sẽ tiếp tục được dùng sản xuất chai PET mới.
Năm 2023, mỗi chai PET ở Hà Lan trung bình đã chứa 44% nhựa tái chế. Quốc gia này cũng đặt ra yêu cầu: Đến năm 2025, ít nhất 25% thành phần chai PET phải là nhựa tái chế.
Một nghiên cứu của Bộ Cơ sở hạ tầng và Quản lý nước cùng Đại học Utrecht cho thấy: Từ khi các cửa hàng hoàn trả mở cửa, số chai nhựa nhỏ và lon trong rác thải đường phố giảm tới 69%.
Bước đệm cần thiết
Tuy nhiên, hệ thống đặt cọc - hoàn trả bao bì cũng đang gây ra những tác động ngược. Nhiều người vì kiếm thêm tiền đã lục lọi thùng rác công cộng, khiến rác vương vãi nhiều hơn và làm tăng chi phí vệ sinh đô thị.
Ngoài ra, chi phí vận hành hệ thống không nhỏ. “Đây là một hệ thống tốn kém, nhưng hiệu quả rõ rệt trong giảm rác thải,” bà Lankhorst thừa nhận.
Một số chuyên gia còn cho rằng mức tiền đặt cọc quá thấp, chưa đủ hấp dẫn để người dân mang trả lon, chai nhỏ. Ông Thomas Morgenstern từ công ty Tomra (Na Uy) nhận định: “Đây là điểm yếu lớn của hệ thống Hà Lan.”
Quan trọng hơn, nhiều ý kiến lo ngại hệ thống này chỉ thúc đẩy tái chế chứ không giúp giảm tổng lượng nhựa sản xuất và tiêu thụ. “Chúng ta cần tập trung hạn chế dùng nhựa một lần ngay từ đầu, đó mới là giải pháp căn cơ”, chuyên gia Martin Calisto Friant của tổ chức Circle Economy (Amsterdam) nhấn mạnh.
Về vấn đề này, Verpact cho biết họ đặt mục tiêu lâu dài là mọi cửa hàng đều có máy hoàn trả hiện đại, hoạt động ổn định. Trong khi chờ đợi, các cửa hàng Statiegeld chuyên biệt được coi là bước đệm quan trọng để Hà Lan tiến gần hơn đến mục tiêu 90% và giảm thiểu rác thải.
“Không có giải pháp nào hoàn hảo. Nhưng chúng tôi đang nỗ lực để mô hình đặt cọc - hoàn trả bao bì trở nên dễ tiếp cận hơn nữa đối với người dân”, bà Lankhorst nói.
