Giảm nhựa, Hà Nội sẽ đi đầu trong chuyển đổi mô hình tiêu dùng bền vững

PGS.TS Nguyễn Đình Thọ, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường nhấn mạnh, khi trao đổi về việc Hà Nội sẽ thí điểm không sử dụng đồ nhựa dùng một lần từ quý IV năm 2025 và mở rộng trong những năm tiếp theo.

Theo Chỉ thị 20 của Thủ tướng Chính phủ, Thành phố Hà Nội dự kiến thí điểm không sử dụng nhựa dùng 1 lần trong phạm vi Vành đai 1. Thành phố cũng ban hành Nghị quyết quy định biện pháp giảm phát thải nhựa trên địa bàn. Những quy định này liệu có tạo sự thay đổi đột ngột, thưa ông?

Tôi cho rằng, đây là bước đi đúng thời điểm. Việc chọn Vành đai 1 để thí điểm là hợp lý vì đây là khu vực trung tâm với đặc điểm kinh tế, xã hội, văn hóa đặc biệt, thuận lợi cho việc thu thập dữ liệu và đánh giá hiệu quả giảm nhựa.

Luật Bảo vệ môi trường 2020 đã đặt nền tảng cho tư duy quản trị chất thải theo vòng đời sản phẩm, còn Luật Thủ đô cho phép Hà Nội áp dụng những giải pháp mạnh mẽ và linh hoạt hơn các địa phương khác. Sự xuất hiện của Chỉ thị 20 của Thủ tơlàm tăng tính cấp thiết, thúc đẩy các cam kết đi vào hành động cụ thể.

Nghị quyết của HĐND Thành phố không chỉ dừng lại ở việc kêu gọi giảm tiêu dùng nhựa mà tiếp cận đa chiều: yêu cầu thay đổi từ nhà sản xuất đến hệ thống phân phối, từ cơ quan công quyền tới từng hộ dân. Chính sách này có lộ trình rõ ràng và đã phân nhóm đối tượng để giảm dần mức độ tác động. Theo đó, các doanh nghiệp lớn thực hiện trước, trong khi nhóm tiêu dùng đại trà như chợ, cửa hàng sẽ điều chỉnh theo từng năm. Người dân được vận động, khuyến khích thực hiện rồi mới đến giai đoạn bắt buộc.

Điểm mấu chốt còn nằm ở việc yêu cầu các nhà sản xuất bao bì bắt buộc phải đáp ứng tỷ lệ nhựa tái chế trong sản phẩm. Theo đó, nhu cầu nhựa tái chế sẽ tăng lên và hình thành thị trường ổn định cho vật liệu tái chế, kéo dài vòng đời vật liệu nhựa.

Tuy nhiên, đi kèm cơ hội là những thách thức không nhỏ. Hà Nội sẽ phải kiểm tra, giám sát hàng nghìn cơ sở kinh doanh, chợ dân sinh, nhà hàng, trường học… Nếu thiếu nguồn nhân lực, công cụ pháp lý hoặc sự phối hợp liên ngành, hiệu lực chính sách sẽ bị suy giảm.

Vậy tác động của chính sách giảm nhựa với các đối tượng cụ thể ở mức độ nào, thưa ông?

Các doanh nghiệp trong khu vực, nhất là nhà hàng, khách sạn, quán cà phê sẽ phải tính đến phương án tái cơ cấu vận hành ngay từ bây giờ. Họ phải tìm đối tác cung ứng sản phẩm ly nhựa, ống hút, túi ni lông đựng đồ bằng sản phẩm tự nhiên hoặc tái chế. Bên cạnh đó là điều chỉnh kế hoạch truyền thông, tập huấn nhân viên trong khi vẫn phải cân bằng chi phí kinh doanh hợp lý. Những doanh nghiệp biết tận dụng cơ hội này có thể xây dựng hình ảnh thương hiệu bền vững, tiếp cận nhóm khách hàng có ý thức xã hội cao, và phải chấp nhận khả năng lợi nhuận có thể giảm sút trong giai đoạn chuyển đổi.

Trong khi đó, nhóm kinh doanh nhỏ có dòng vốn thiếu ổn định, phụ thuộc lớn vào nguyên liệu đầu vào giá rẻ sẽ dễ bị tổn thương hơn khi chính sách có hiệu lực. Chính quyền thành phố Hà Nội cần xác định rõ nhóm đối tượng này để triển khai các chương trình hỗ trợ phù hợp, ví dụ: cấp phát mẫu sản phẩm thay thế, hỗ trợ kỹ thuật, tạo nền tảng kết nối với nhà cung ứng, tổ chức các buổi tập huấn, lồng ghép chính sách tín dụng xanh quy mô nhỏ, giảm chi phí tuân thủ thông qua cơ chế phê duyệt đơn giản.

Với người tiêu dùng, tác động tích cực có thể chưa xuất hiện ngay. Thói quen bị thay đổi, chi phí dịch vụ tăng sẽ tạo phản ứng trái chiều ban đầu. Nhưng khi rác thải nhựa giảm, cảnh quan được cải thiện, dịch vụ trở nên thân thiện và thẩm mỹ hơn, người dân sẽ cảm nhận rõ giá trị khi được sống trong một không gian sạch sẽ, văn minh.

Kinh nghiệm triển khai trong khu vực Vành đai 1 sẽ cho thấy mức độ tác động cụ thể đến doanh nghiệp và người dân, điểm nghẽn trong chuỗi cung ứng sản phẩm thay thế, khoảng trống trong năng lực giám sát và cơ chế phối hợp giữa các cơ quan. Dựa vào đây, chính quyền thành phố có thể xây dựng bộ công cụ đánh giá hiệu quả triển khai chính sách, nghiên cứu phương án hỗ trợ và có cơ chế thưởng, phạt minh bạch để khuyến khích việc tuân thủ quy định giảm nhựa.

Trước mắt, những vấn đề nào cần giải quyết, thưa ông?

Trước hết, thành phố cần thiết lập một mạng lưới cung ứng vật liệu thay thế ổn định. Nếu không có kế hoạch kích cầu và hỗ trợ sản xuất trung hạn, nguy cơ thiếu hụt nguyên liệu, tranh mua nâng giá, hoặc quay lại tiêu dùng ngầm sản phẩm nhựa truyền thống là hoàn toàn có thể. Thành phố nên điều phối giữa các nhà cung ứng, xây dựng cơ sở dữ liệu doanh nghiệp uy tín và công bố công khai để giảm rủi ro.

Thứ hai, phải có bộ máy thực thi nghiêm túc. Ở Vành đai 1, mỗi phường quản lý hàng ngàn cơ sở kinh doanh, từ doanh nghiệp lớn đến hộ cá thể. Việc kiểm tra thủ công sẽ quá tải cho lực lượng chức năng. Các công nghệ như GPS, mã QR nhận diện bao bì, camera tại điểm giao nhận, hay nền tảng báo cáo điện tử có thể giúp tăng tính khách quan, minh bạch và giảm gánh nặng nhân lực.

Thứ ba, truyền thông không thể dừng ở các pano, áp phích và thông tin báo chí. Mỗi đối tượng cần được tiếp cận thông tin theo ngữ cảnh cụ thể của họ: người chủ quán cần một cẩm nang hướng dẫn cách thay thế đồ nhựa sao cho chi phí thấp nhất; người tiêu dùng cần được biết khi nào và ở đâu họ nên mang theo ly, hộp tái sử dụng. Những người dân không thường xuyên theo dõi báo chí cần các kênh tiếp cận khác như TikTok, Facebook, Zalo. Chính sách sẽ không thể đi vào đời sống nếu không tạo được cảm giác “gần gũi, có thể thực hiện” trong tâm trí công chúng. Nếu chỉ áp đặt chính sách có thể tạo tâm lý trái chiều trong xã hội.

Thứ tư là hạ tầng xử lý rác. Rõ ràng, chính sách không có ý nghĩa nếu các sản phẩm thân thiện môi trường tiếp tục bị vứt lẫn vào rác thải sinh hoạt. Việc thí điểm tạo ra dòng vật liệu mới mà hạ tầng xử lý không sẵn sàng sẽ là một nút thắt nghẽn trong toàn bộ chuỗi quản lý chất thải. Điều này đã được chỉ ra nhiều lần. Tôi cho rằng thành phố cần sớm triển khai các khu xử lý thử nghiệm ngay trong khu vực thí điểm, nhằm hiệu chỉnh quy trình kỹ thuật trước khi nhân rộng.

Ngoài ra, tính công bằng xã hội cần được chú trọng. Các doanh nghiệp lớn dễ thích ứng và thậm chí hưởng lợi, nhưng hộ kinh doanh cá thể, người bán rong hay lao động thu gom phế liệu có thể bị đẩy ra ngoài hệ thống. Thành phố cần cơ chế hỗ trợ chuyển tiếp như trợ giá vật tư, miễn giảm lệ phí môi trường, đào tạo kỹ năng kinh doanh mới để tránh bất công xã hội.

Khi các cơ sở kinh doanh trong khu vực Vành đai 1 đồng loạt chuyển sang sử dụng sản phẩm thân thiện môi trường, nhu cầu vật liệu thay thế tăng đột biến, đủ lớn để thu hút nhà đầu tư sản xuất. Sản phẩm thay thế trở nên dễ tiếp cận hơn khí quy mô mở rộng, giá thành giảm, mẫu mã chuẩn hóa và mạng lưới phân phối ổn định. Rào cản chuyển đổi ở các khu vực ngoài trung tâm cũng sẽ giảm dần.

Dừng sản xuất, nhập khẩu sản phẩm nhựa dùng một lần mang ý nghĩa về bảo vệ môi trường và gửi đi tín hiệu mạnh mẽ về việc tái định vị hình ảnh thành phố. Trong bối cảnh cạnh tranh quốc tế ngày càng dựa trên các tiêu chuẩn môi trường, xã hội và quản trị, chính sách giảm rác thải nhựa giúp Hà Nội tăng khả năng thu hút đầu tư chất lượng cao, đẩy mạnh hợp tác với các tổ chức quốc tế và hướng tới một nền kinh tế carbon thấp.