Các mô hình kiểm soát rác nhựa trong ngành thủy sản đã được thực hiện tại 3 đảo Phú Quốc, Côn Đảo, Cù Lao Chàm trong khuôn khổ dự án “Giảm thiểu rác thải nhựa đại dương” có thể là những kinh nghiệm hay để nhân rộng ra các tỉnh dọc ven biển Việt Nam.
Phú Quốc: Vận động ngư dân mang rác về bờ
Phú Quốc (Kiên Giang) là thành phố đảo lớn nhất Việt Nam. Hoạt động đánh bắt, nuôi trồng, khai thác thủy hải sản là một thế mạnh kinh tế của đảo. Cùng với đó, rác nhựa phát sinh từ hoạt động này không nhỏ. Theo Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn Thiên nhiên tại Việt Nam (WWF - Việt Nam), bình quân mỗi năm tại Phú Quốc có hơn 1.000 tấn rác thải nhựa ngoài môi trường. Trong khi đó, bình quân mỗi ngày trên địa bàn thành phố có khoảng 200 tấn rác thải, trong đó được thu gom được khoảng 180 tấn, còn 20 tấn vương vãi ngoài môi trường.
Thu gom rác thải nhựa trên bãi biển Phú Quốc. Ảnh: Văn Sanh.
Hoạt động kiểm soát rác thải nhựa đại dương từ hoạt động thủy sản được thực hiện từ năm 2020, tập trung vào 2 hoạt động chính: vận động ngư dân mang rác về bờ; đoàn tàu cá chống rác thải nhựa đại dương.
Bắt đầu từ năm 2020, Dự án “Giảm thiểu rác thải nhựa đại dương” đã phối hợp với Phòng Kinh tế TP. Phú Quốc và Ban Chỉ huy Biên phòng cửa khẩu cảng Dương Đông triển khai hoạt động tuyên truyền cho các tàu đánh bắt thuỷ sản và tàu du lịch tại cảng Dương Đông về tác hại của rác thải nhựa đại dương.
Các cán bộ Dự án, Phòng Kinh tế và Ban Chỉ huy Biên phòng cửa khẩu cảng Dương Đông đã cho gắn 500 áp phích tuyên truyền về rác thải nhựa đại dương với nội dung và thông điệp gần gũi đối với bà con ngư dân, phát 500 túi đựng rác tái chế làm từ lưới cá cũ, và lấy cam kết không xả rác thải ra biển của các tàu đánh cá và tàu du lịch nhằm khuyến khích việc mang rác về bờ và hạn chế thải bỏ rác thải nhựa và ngư lưới cụ cũ hỏng xuống biển. Đến nay đã vận động được 2.000 tàu cá và tàu du lịch mang rác về bờ.
Tháng 10/2021, Mô hình “Đoàn tàu cá chống rác thải nhựa đại dương” chính thức được ra mắt với các hỗ trợ ban đầu về tư vấn kỹ thuật và cung cấp dụng cụ từ Dự án. Đây là mô hình thí điểm đầu tiên về hợp tác công-tư trong lĩnh vực thủy sản nhằm thu gom rác thải nhựa từ các hoạt động trên biển. Mô hình có sự tham gia của đội tàu thuộc Công ty Cổ phần Thương Mại Khải Hoàn gồm 26 tàu cá và hai tàu thu mua hải sản, và Phòng Kinh tế thành phố.
Kết quả đánh giá sơ bộ cho thấy sau mỗi chuyến đi biển, đoàn tàu cá Khải Hoàn đã mang về bờ từ 1,6-2,1 tấn rác, trong đó có khoảng 360 kg là rác tái chế. Ước tính đến tháng 10/2022, tổng lượng rác đoàn tàu đã mang về bờ là khoảng 17,6 tấn.
Côn Đảo: Giải quyết rác nhựa tại nơi neo đậu tàu
Bà Nguyễn Thị Mỹ Quỳnh, Quản lý dự án – Hợp phần Thủy sản và Khu Bảo tồn Biển, WWF-Việt Nam cho biết, theo kết quả từ chương trình giám sát và đánh giá rác thải nhựa trên bãi biển và rạn san hô tại Việt Nam, tại Côn Đảo (Kiên Giang), rác thải nhựa có nguồn gốc từ hoạt động thủy sản chiếm gần 60% về số lượng và hơn 63% về khối lượng.
Một trong những thách thức lớn nhất tại Côn Đảo là việc kiểm soát rác thải nhựa từ các ghe, tàu đánh bắt đến từ địa phương khác neo đậu tại vùng biển của huyện. Trong khi đội tàu của người dân địa phương chỉ khoảng 100 chiếc, chủ yếu hoạt động gần bờ và trong ngày nên lượng rác phát sinh tương đối nhỏ, số lượng ghe tàu đánh bắt xa bờ, lưu trú dài ngày đến từ các tỉnh khác lại rất lớn.
Đặc biệt, khu vực vịnh Bến Đầm - nơi được Bộ Nông nghiệp và Môi trường công bố là khu neo đậu tránh trú bão với sức chứa lên tới 1.901 tàu cá – đang đối mặt với tình trạng ô nhiễm rác thải nhựa nghiêm trọng do lượng rác thải đổ bỏ từ tàu.
Nhằm giải quyết vấn đề này, huyện Côn Đảo đã và đang triển khai nhiều giải pháp quản lý cụ thể như: ban hành kế hoạch nâng cao nhận thức cho ngư dân về ô nhiễm nhựa, khuyến khích mang rác về bờ và đổ đúng nơi quy định; thiết kế và lắp đặt các ấn phẩm truyền thông, điểm tập kết rác cho tàu thuyền tại cảng Bến Đầm; xây dựng tài liệu truyền thông và nội dung bản cam kết, tuyên truyền vận động ngư dân không vứt rác xuống biển và cung cấp túi đựng rác để hỗ trợ thu gom, phân loại rác trên tàu. Đồng thời, huyện cũng đang xây dựng quy chế về phân loại rác tại nguồn, không mang túi ni-lông và giảm sử dụng nhựa dùng một lần đối với tàu thuyền neo đậu tại cảng Bến Đầm và cảng Du lịch.
Thu gom lưới đánh cá trên bãi biển. Ảnh: Vườn quốc gia Côn Đảo.
Hiện Ban Quản lý cảng Bến Đầm đang rà soát và xây dựng nội quy áp dụng cho phương tiện đánh bắt nhằm giảm thiểu nhựa dùng một lần và xử phạt hành vi xả rác xuống biển. Với phương tiện vận tải hành khách, huyện đã yêu cầu bổ sung điều khoản yêu cầu tàu khách mang rác phát sinh về đất liền trong hợp đồng dịch vụ với các công ty vận tải, không để lại rác trên đảo. Từ việc thực hiện nghiêm các quy định giờ đây ngư dân tại các tàu thuyền đang hình thành thói quen mang rác về bờ để giữ biển sạch.
Cù Lao Chàm: Đổi rác lấy nhiên liệu
Hoạt động “Đổi rác lấy nhiên liệu” ở Cù Lao Chàm (Quảng Nam) vào tháng 6/2024. Mục đích là nâng cao nhận thức về bảo vệ môi trường biển, kêu gọi sự tham gia của ngư dân trong quá trình khai thác thủy sản thu gom ngư lưới cụ hỏng trôi nổi trên biển, rác thải nhựa mang về bờ đổi lấy quà tặng. Chương trình đã nhận được sự hưởng ứng của hơn 170 người dân tại ba thôn. Tổng khối lượng rác thu đổi là gần 2,4 tấn, bao gồm 2,2 tấn rác là dây thừng, phao nổi nhựa và phao xốp, hơn 100kg lưới cũ, 50kg chai nhựa và vỏ lon, 20kg pin cũ và ba vỏ chai hóa chất.
Toàn bộ khối lượng rác tái chế đã được bàn giao cho hai Cơ sở phục hồi tài nguyên (MRF) thôn Bãi Ông, Bãi Hương để bán ve chai. Sau đó, kinh phí thu được dùng để mua các chế phẩm sinh học IMO và nguyên liệu khác để xử lý rác hữu cơ; rác thải biển, lưới cụ, đèn pin,… được bàn giao cho Đội Dịch vụ Công ích Cù Lao Chàm xử lý theo quy định để tránh để lại tác động xấu cho môi trường. Chương trình đã nhận được sự hưởng ứng tham gia tích cực của người dân, góp phần khuyến khích bà con địa phương, đặc biệt là ngư dân giảm phát thải rác thải đại dương, chủ động thu gom rác mang về bờ.
Hoạt động đổi rác lấy nhiên liệu ở Cù Lao Chàm. Ảnh: Báo Quảng Nam.
Kế hoạch hành động quản lý rác thải nhựa đại dương ngành thủy sản đặt mục tiêu giai đoạn 2026-2030 là giảm 50% phao xốp sử dụng trong nuôi biển, 100% tàu khai thác thủy sản thu gom rác thải nhựa mang về bờ, 100% các cảng cá tổ chức thu gom, phân loại rác thải nhựa.
