Khi nhắc đến tác hại của thuốc lá, chúng ta thường chỉ nghĩ đến những ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe con người. Tuy nhiên, ngành công nghiệp thuốc lá từ trồng trọt, sản xuất đến tiêu dùng đang âm thầm để lại nhnững "vết sẹo" nghiêm trọng cho môi trường.
Phóng viên Báo Nông nghiệp và Môi trường đã có cuộc trao đổi với TS Nguyễn Đình Đáp, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam để hiểu rõ hơn về vấn đề này.
Thuốc lá và môi trường: Góc khuất bị lãng quên
Thưa ông, ông có thể lý giải rõ hơn vì sao cần xem thuốc lá là một thách thức môi trường cấp bách chứ không chỉ là vấn đề sức khỏe cộng đồng?
Đúng vậy. Lâu nay, nhận thức chung vẫn gói gọn thuốc lá trong khuôn khổ ảnh hưởng đến sức khỏe, kinh tế, xã hội. Nhưng nếu nhìn một cách toàn diện, thuốc lá gây ra ô nhiễm môi trường nghiêm trọng và đây là vấn đề chúng ta cần phải đánh giá sâu hơn trong thời gian tới.
Theo TS Nguyễn Đình Đáp, Ngành công nghiệp thuốc lá gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Ảnh: Nguyễn Thủy.
Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), ngành công nghiệp thuốc lá toàn cầu phát thải tới 84 triệu tấn CO₂ mỗi năm – một con số rất đáng báo động. Nhưng đó mới chỉ là một phần. Chuỗi tác động môi trường của thuốc lá bắt đầu từ khi cây thuốc lá được gieo trồng. Người nông dân phải sử dụng rất nhiều phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, mà những hóa chất này không chỉ ảnh hưởng đến đất, nước mà còn gây tích lũy ô nhiễm trong chuỗi sinh thái.
Tiếp đến là quá trình chế biến, sản xuất, đóng gói, vận chuyển. Tất cả đều tạo ra phát thải, tiêu thụ năng lượng và sinh ra chất thải. Rồi khi thuốc lá được tiêu dùng, khói thuốc không chỉ gây hại cho người hút và người xung quanh mà còn góp phần làm gia tăng khí nhà kính. Tàn thuốc, bao bì, đầu lọc... là các loại rác thải khó phân hủy, độc hại.
Chất thải điếu thuốc lá vứt bừa bãi gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Ảnh: Minh Ngọc.
Quan trọng hơn cả, chính sự thờ ơ lâu nay đối với yếu tố môi trường đã khiến chúng ta bỏ sót một mắt xích quan trọng trong kiểm soát ô nhiễm. Vì vậy, không còn là lúc coi thuốc lá chỉ là vấn đề y tế. Nó phải được đưa vào nhóm tác nhân môi trường nguy cơ cao và xử lý bằng tư duy liên ngành nông nghiệp - môi trường, công thương, y tế và giáo dục cùng phối hợp.
Thuốc lá điện tử hiện đang được nhiều người, đặc biệt là giới trẻ lựa chọn như một "giải pháp thay thế" thuốc lá truyền thống. Theo ông, điều này có thực sự giúp giảm tác hại môi trường?
Đây là một nhận thức sai lầm phổ biến. Thực tế, phần lớn người sử dụng thuốc lá điện tử không bỏ thuốc lá truyền thống, mà sử dụng song song cả hai loại. Điều đó không những không làm giảm tác hại, mà còn tạo ra một nguồn phát thải mới.
Thuốc lá điện tử có thể trông “sạch sẽ” hơn về mặt hình thức, nhưng nó chứa nhiều linh kiện nhựa, pin lithium, dung dịch hóa học, sau khi sử dụng đều trở thành rác thải nguy hại. Nếu không có quy trình thu gom và xử lý nghiêm ngặt, lượng rác thải này sẽ gây ô nhiễm môi trường nặng nề, đặc biệt là các kim loại nặng, vi nhựa, và hóa chất độc hại.
4 giải pháp kiểm soát toàn diện tác hại môi trường do thuốc lá gây ra
Theo ông, trong bối cảnh hiện nay, Việt Nam cần ưu tiên chính sách nào để kiểm soát toàn diện hơn các tác động môi trường do thuốc lá gây ra?
Tôi cho rằng có 4 hướng chính cần được triển khai đồng bộ để kiểm soát toàn diện tác hại môi trường do thuốc lá gây ra.
Thứ nhất là cần mở rộng quy định về trách nhiệm môi trường của doanh nghiệp sản xuất thuốc lá – cả truyền thống lẫn điện tử.
Hiện nay, Luật Bảo vệ Môi trường 2020 của Việt Nam đã quy định nguyên tắc “trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất” (Extended Producer Responsibility – EPR), yêu cầu doanh nghiệp phải có trách nhiệm trong thu hồi và xử lý rác thải từ sản phẩm mà họ đưa ra thị trường. Tuy nhiên, thực tế quy định này mới chỉ áp dụng rõ ràng với một số ngành như bao bì, pin, thiết bị điện tử…, trong khi ngành thuốc lá, đặc biệt là thuốc lá điện tử vẫn chưa được đưa vào giám sát chặt chẽ.
Trong khi đó, mỗi năm hàng tỷ đầu lọc thuốc lá (chứa cellulose acetate – một loại nhựa khó phân hủy) bị vứt ra môi trường, gây ô nhiễm đất và nước. Thuốc lá điện tử cũng không “xanh” như nhiều người nghĩ chúng chứa pin lithium-ion, pod nhựa, cuộn dây kim loại và hóa chất, tất cả đều trở thành rác thải nguy hại nếu không được thu gom đúng cách.
Chính vì vậy, nhà sản xuất và nhà nhập khẩu thuốc lá cần chịu trách nhiệm tài chính và kỹ thuật cho quá trình thu gom, tái chế và xử lý chất thải sau tiêu dùng. Các doanh nghiệp cần phải thiết lập hệ thống thu hồi, dán nhãn rõ ràng sản phẩm có nguy cơ gây ô nhiễm, và báo cáo minh bạch về kế hoạch xử lý chất thải liên quan.
Vấn đề thứ hai, theo tôi là cần tăng thuế môi trường đối với sản phẩm thuốc lá, không chỉ dừng ở thuế tiêu thụ đặc biệt.
Hiện nay, thuốc lá chủ yếu chịu thuế tiêu thụ đặc biệt nhằm hạn chế tiêu dùng vì lý do sức khỏe. Tuy nhiên, chúng ta chưa đánh giá đầy đủ chi phí môi trường do sản phẩm này gây ra, từ phát thải CO₂ trong sản xuất, đến xử lý rác thải đầu lọc, hóa chất dư thừa từ nông nghiệp trồng cây thuốc lá.
Vì vậy, cần thiết lập một sắc thuế môi trường riêng cho sản phẩm thuốc lá, tính trên cơ sở lượng phát thải, mức độ ô nhiễm, và chi phí xã hội trong quá trình xử lý rác thải thuốc lá. Khoản thu này có thể được sử dụng để đầu tư vào quỹ môi trường, quỹ y tế cộng đồng, hoặc các chương trình chuyển đổi nghề cho người trồng thuốc lá.
Việc tăng thuế môi trường không chỉ tạo nguồn tài chính cho hoạt động kiểm soát ô nhiễm, mà còn tạo áp lực kinh tế lên ngành sản xuất, buộc họ phải cải tiến công nghệ theo hướng giảm phát thải – và thúc đẩy người tiêu dùng cân nhắc lại hành vi của mình.
Ước tính mỗi năm có 4.500 tỷ đầu lọc thuốc lá thải ra môi trường. Ảnh: Minh Anh.
Vấn đề thứ 3, là cần tích hợp nội dung về mối liên hệ giữa thuốc lá và biến đổi khí hậu vào chương trình giáo dục và truyền thông.
Hiện nay, phần lớn người dân, đặc biệt là giới trẻ chưa nhận thức được rằng hút thuốc cũng là hành vi làm gia tăng biến đổi khí hậu, bởi nó góp phần phát thải khí nhà kính, tiêu tốn tài nguyên và tạo ra rác thải độc hại. Thực tế này rất ít được truyền thông đề cập, và hoàn toàn vắng bóng trong chương trình giáo dục chính khóa.
Do đó, cần đưa nội dung này vào giáo dục công dân, sinh học, địa lý và môn giáo dục môi trường ở các cấp học, dưới dạng bài học trực quan, tình huống thực tế hoặc dự án học sinh. Bên cạnh đó, các chiến dịch truyền thông công cộng cũng nên thay đổi cách tiếp cận: không chỉ nói “hút thuốc hại sức khỏe” mà phải nói “hút thuốc đầu độc hành tinh” từ đó tạo ra sự thay đổi tư duy và hành động bền vững hơn.
Đặc biệt, việc tận dụng các nền tảng mạng xã hội như TikTok, YouTube, Facebook… để truyền thông bằng ngôn ngữ trẻ trung, gắn với hình ảnh môi trường, sẽ giúp tác động mạnh mẽ hơn đến thế hệ trẻ – nhóm đang sử dụng thuốc lá điện tử ngày càng nhiều.
Vấn đề thứ 4, theo tôi là việc hỗ trợ chuyển đổi sinh kế cho người trồng cây thuốc lá, hướng đến phát triển nông nghiệp bền vững.
Một phần gốc rễ của vấn đề môi trường từ thuốc lá bắt đầu ngay từ khâu trồng trọt. Việc canh tác cây thuốc lá đòi hỏi sử dụng nhiều hóa chất, phân bón và tài nguyên đất làm suy kiệt đất đai, ô nhiễm nguồn nước, ảnh hưởng đến hệ sinh thái địa phương.
Tuy nhiên, ở nhiều địa phương, nông dân vẫn phải bám vào cây thuốc lá như nguồn thu nhập chính, do thiếu sự hỗ trợ trong chuyển đổi mô hình canh tác. Vì vậy, Nhà nước cần có chính sách dài hạn để hỗ trợ người nông dân chuyển đổi sang các loại cây trồng thân thiện với môi trường, có đầu ra ổn định và ít rủi ro.
Điều này đòi hỏi sự phối hợp giữa ngành nông nghiệp, môi trường và địa phương, kết hợp hỗ trợ tài chính, đào tạo kỹ thuật và phát triển thị trường tiêu thụ. Đây là giải pháp nhân văn, bền vững và cần được triển khai song song với các chính sách kiểm soát tiêu dùng ở đầu ra.
Trân trọng cảm ơn ông!
