Trong nhiều thập kỷ, chúng ta đã biết rõ về những cuộc khủng hoảng như biến đổi khí hậu, mất đa dạng sinh học hay khủng hoảng rác thải. Chúng ta biết các vấn đề, thậm chí biết cả những giải pháp khả thi. Nhưng tốc độ tiến triển vẫn quá chậm và không tương xứng với mức độ nghiêm trọng của các thách thức hiện nay.
Viện Môi trường và An ninh Con người của Đại học Liên hợp quốc (UNU-EHS) đã chỉ ra những lĩnh vực cần thay đổi cấp bách và cần thiết, đồng thời giới thiệu 8 sáng kiến đang được áp dụng thành công trên thế giới và có thể nhân rộng để tạo ra tác động toàn cầu.
Mô hình tái chế chất thải tiên phong của Nhật Bản
Mỗi năm, thế giới tạo ra hơn 2 tỷ tấn rác thải sinh hoạt, đủ để xếp đầy các container quấn quanh xích đạo 25 vòng. Báo cáo kêu gọi về lĩnh vực cần thay đổi đầu tiên - xử lý rác thải. Thị trấn Kamikatsu ở Nhật Bản có Trung tâm Không rác thải (Zero Waste Center) ra đời từ năm 2003, là ví dụ tiêu biểu cho nền kinh tế tuần hoàn. Người dân phân loại rác thành 45 nhóm, tái chế, ủ phân và trao đổi đồ cũ. Tỷ lệ tái chế ở đây đạt tới 80%, cao gấp bốn lần mức trung bình toàn quốc.
Các sáng kiến đổi mới về môi trường đang chứng minh rằng khi con người hành động vì hành tinh, những thay đổi tích cực hoàn toàn có thể trở thành hiện thực. Ảnh: UNU/EHS.
Khôi phục sông Kissimmee
Khuyến nghị thứ hai của UNU là ngừng kiểm soát, bắt đầu hài hòa với thiên nhiên. Điển hình là dự án phục hồi sông Kissimmee ở bang Florida (Mỹ).
Trong thập niên 1960, con sông bị nắn thẳng dòng để mở rộng đất nông nghiệp và chống ngập, khiến 160 km² đất ngập nước bị khô cạn, sinh vật biến mất. Từ năm 1992, chương trình khôi phục dòng sông tự nhiên đã giúp hệ sinh thái hồi sinh, các vùng đầm lầy trở lại vai trò “miếng bọt biển” tự nhiên, hấp thu nước và giảm lũ hiệu quả. Liên minh châu Âu hiện cũng đặt mục tiêu khôi phục 25.000 km sông tự nhiên vào năm 2030.
Nghị định thư Montreal: Câu chuyện thành công của hành động tập thể
Báo cáo của UNU-EHS khẳng định cần chuyển từ cái tôi sang cái chúng ta, khôi phục tinh thần hợp tác đa phương toàn cầu. Một minh chứng điển hình là Nghị định thư Montreal (1987) - hiệp ước môi trường được 197 quốc gia phê chuẩn, nhằm loại bỏ hơn 100 chất làm suy giảm tầng ozone.
Nhờ cơ chế thực thi và quỹ tài chính minh bạch, hiệp ước này đã giúp giảm tới 98% lượng khí gây hại, và tầng ozone dự kiến sẽ hồi phục hoàn toàn vào năm 2066. Đây được xem là hiệp ước môi trường thành công nhất trong lịch sử, và là nền tảng cho những tiến bộ sau này như Thỏa thuận Paris 2015.
Ecuador công nhận "quyền của Trái đất"
Năm 2008, Ecuador trở thành quốc gia đầu tiên công nhận “quyền của Trái Đất” trong Hiến pháp. Một tòa án nước này đã buộc chính quyền dọn bỏ vật liệu xây dựng đổ xuống sông Vilcabamba vì vi phạm quyền của con sông. Hành động tiên phong đó đã lan tỏa ra toàn cầu: New Zealand và một số quốc gia khác cũng trao tư cách pháp lý cho các dòng sông, giúp chúng có thể được bảo vệ trước pháp luật như con người.
Ủy ban vì tương lai: Tư duy cho nhiều thế hệ
Cứu hành tinh đòi hỏi tầm nhìn vượt khỏi nhiệm kỳ hay lợi ích ngắn hạn. Báo cáo của UNU-EHS dẫn lại triết lý “bảy thế hệ” của người Haudenosaunee (Bắc Mỹ): mọi quyết định phải tính đến tác động trong 175 năm tới.
Kho hạt giống toàn cầu ở Na Uy
Trên quần đảo Svalbard gần Bắc Cực, chính phủ Na Uy đã xây dựng “Ngân hàng hạt giống thế giới” năm 2008. Nhiệt độ âm 18°C của tầng băng vĩnh cửu giúp bảo quản hơn 6.000 loài cây trồng, đảm bảo nguồn gen cho tương lai. Tại Peru, sáng kiến tương tự đang lưu giữ hàng trăm giống khoai tây bản địa. Svalbard chỉ là một trong hơn 1.700 cơ sở trên thế giới bảo tồn nguồn gen của 50.000 loài thực vật.
Ngày nay, nhiều quốc gia như Phần Lan, Iceland và Chile đã thành lập Ủy ban vì tương lai trong quốc hội, nhằm bảo đảm các chính sách hiện tại không gây hại cho các thế hệ sau. Ảnh: UNU/EHS.
Bhutan: Quốc gia hạnh phúc toàn diện
Báo cáo nhấn mạnh cần định nghĩa lại sự giàu có, từ của cải kinh tế sang sức khỏe hành tinh. Bhutan, vương quốc nhỏ bé giữa dãy Himalaya, đã xây dựng chỉ số Hạnh phúc Quốc gia Tổng thể (Gross National Happiness) đặt trọng tâm vào sức khỏe, phúc lợi và cân bằng sinh thái thay vì GDP. Chính triết lý này giúp Bhutan ứng phó hiệu quả với đại dịch COVID-19, ưu tiên sức khỏe cộng đồng hơn tăng trưởng kinh tế.
Khi thiên nhiên là liều thuốc
Một số quốc gia như Canada, Nhật Bản hay New Zealand đã khuyến khích bác sĩ kê “đơn thuốc xanh” khuyên bệnh nhân dành thời gian trong thiên nhiên để cải thiện huyết áp, giảm căng thẳng và trầm cảm. Theo UNU-EHS, những hệ thống như vậy giúp nhân loại nhận ra giá trị phi kinh tế của thiên nhiên. Chẳng hạn, rừng hấp thụ 7,6 tỷ tấn CO2 mỗi năm, tương đương 1,5 lần lượng khí thải của Hoa Kỳ.
Tiến sĩ Zita Sebesvari, đồng tác giả báo cáo, khẳng định: "Thay đổi có thể khiến chúng ta không thoải mái, nhưng quay trở lại quá khứ không thể giải quyết những thách thức của thế giới đang biến đổi nhanh chóng. Báo cáo này không chỉ để tránh thảm họa mà là lời kêu gọi vượt ra khỏi tư duy sợ hãi, ngừng chỉ cố ‘giảm thiệt hại’ và bắt đầu hướng tới điều tốt đẹp nhất".
