Từ cây gấc đến hướng tạo sinh kế cho người dân

Năm 2004, sau khi về hưu, ông Trần Sỹ Quảng (sinh năm 1947), tổ dân phố Khả Lý Thượng, phường Vân Hà, tỉnh Bắc Ninh, bắt đầu quan tâm sâu hơn đến cây gấc trong một hoàn cảnh rất đặc biệt. Đó là cuộc gặp gỡ với nhóm cựu binh Mỹ và các nhà khoa học hóa chất Mỹ khi họ quay lại khảo sát khu vực từng bị rải chất độc màu da cam tại Lâm Đồng.

Mục tiêu của đoàn là nghiên cứu tìm kiếm các hợp chất sinh học có khả năng hỗ trợ phục hồi cơ thể cho các nạn nhân bị ảnh hưởng bởi dioxin. Họ tìm đến các vùng đất từng nhiễm độc để xem những loài cây nào vẫn sinh trưởng được và có giá trị sinh học cao.

Từ những phân tích khoa học về cơ chế phá hủy tế bào, suy giảm miễn dịch và vai trò của các hợp chất chống oxy hóa, đặc biệt là nhóm caroten tự nhiên - được xem như chất hỗ trợ giải độc, ông Quảng giật mình khi nhận ra giá trị của cây gấc, một loại quả quen thuộc ở nông thôn Việt Nam nhưng lâu nay chủ yếu chỉ được trồng tự phát, sử dụng trong phạm vi gia đình.

Theo các tài liệu khoa học được chia sẻ tại hội thảo, gấc Việt Nam là một trong những loại quả có hàm lượng caroten cao hàng đầu thế giới. So sánh đơn giản, 1kg gấc có thể tương đương 70kg cà chua, 30kg đu đủ hoặc 14kg cà rốt về hàm lượng caroten. Đây là thông tin quan trọng nhưng trước đó rất ít nông dân nắm được, dẫn đến việc cây gấc bị đánh giá thấp về giá trị kinh tế.

Là người nhiều năm tham gia Hội Sinh vật cảnh tỉnh Bắc Giang, ông Quảng bắt đầu tìm hiểu sâu hơn về kỹ thuật trồng, chăm sóc và bảo quản gấc thông qua các lớp tập huấn, hội thảo khoa học. Trong quá trình khảo sát thực tế tại Bắc Giang và một số địa phương lân cận, ông nhận ra điểm yếu chung của người trồng gấc là thiếu thông tin: trồng manh mún, giống không đồng nhất, không biết cách bảo quản sau thu hoạch nên giá bán thấp, đầu ra bấp bênh.

Từ thực tế đó, ông Quảng cho rằng vấn đề lớn nhất của người trồng gấc không phải thiếu đất hay thiếu sức lao động, mà là thiếu thông tin đúng và thiếu sự liên kết.

Với suy nghĩ “phải làm lại từ những điều cơ bản”, ông bắt đầu xây dựng vườn gấc theo hướng dễ áp dụng: làm giàn đơn giản, chọn giống cho tỷ lệ ruột cao, hướng dẫn cách thụ phấn, cách thu hoạch đúng thời điểm. Chỉ sau một năm, vườn gấc cho năng suất 18 - 22 tấn/ha, cao hơn rõ rệt so với cách trồng truyền thống.

Theo ông Quảng, với những hộ gia đình có diện tích nhỏ, chỉ cần vài trăm mét vuông đất vườn, trồng gấc xen canh cũng có thể tạo thêm nguồn thu ổn định nếu nắm được kỹ thuật cơ bản và có đầu ra rõ ràng. Đây là điều mà nhiều hộ nghèo, cận nghèo ở nông thôn trước đó chưa từng được tiếp cận thông tin đầy đủ.

Không dừng ở trồng trọt, ông Quảng nhận ra rằng nếu chỉ bán quả tươi thì giá trị rất thấp và dễ rủi ro. Vì vậy, ông tập trung nghiên cứu quy trình chế biến đơn giản, an toàn để giữ được dưỡng chất trong quả gấc. Quy trình tách màng đỏ, sấy lạnh, ép dầu được kiểm soát ở nhiệt độ phù hợp nhằm giữ hàm lượng caroten.

Con trai út của ông, anh Trần Văn Nghị, hiện là Giám đốc HTX Nông nghiệp Gấc Việt, phụ trách khâu bảo quản và đóng gói. Anh Nghị cho biết, một trong những thông tin quan trọng nhất với người làm gấc là thời gian xử lý sau khi bổ quả. Nếu để gấc tiếp xúc không khí quá lâu, màu sắc và dưỡng chất sẽ giảm nhanh, làm mất giá trị sản phẩm.

Từ những kinh nghiệm tích lũy, gia đình ông Quảng đã xây dựng mô hình hợp tác xã, vừa sản xuất vừa hướng dẫn kỹ thuật cho người dân trong vùng. Những hộ không đủ điều kiện đầu tư máy móc có thể tham gia các công đoạn nhẹ như tách hạt, sơ chế, vừa phù hợp với người cao tuổi, vừa tạo thêm thu nhập.

Hiện nay, HTX đã tạo việc làm thường xuyên cho nhiều lao động địa phương, trong đó có người lớn tuổi và những gia đình hoàn cảnh khó khăn. Công việc không nặng nhọc, thời gian linh hoạt, giúp họ có thêm nguồn thu mà không phải rời bỏ quê hương.

Các sản phẩm từ gấc được đa dạng hóa như dầu gấc, ruột gấc sấy khô, bột gấc, mì sợi gấc… Nhiều sản phẩm đã được chứng nhận OCOP, mở ra cơ hội tiếp cận thị trường ổn định hơn. Tuy nhiên, theo ông Quảng, điều quan trọng không phải là giá bán cao, mà là giúp người trồng gấc hiểu được cách làm bài bản để tránh phụ thuộc vào thương lái.

Từ một loại quả quen thuộc trong bữa ăn, gấc đã được nhìn nhận lại như một cây trồng có thể góp phần cải thiện sinh kế nếu người dân được tiếp cận thông tin đúng, được hướng dẫn kỹ thuật phù hợp và tham gia liên kết sản xuất.

Nhìn lại hành trình hơn 20 năm gắn bó với cây gấc, ông Trần Sỹ Quảng cho rằng điều đáng quý nhất không phải là sản lượng hay lợi nhuận, mà là việc thay đổi cách nghĩ của nông dân: từ trồng tự phát sang trồng có kiến thức, từ làm đơn lẻ sang liên kết, từ thiếu thông tin sang chủ động học hỏi.

“Tôi mong cây gấc không chỉ tốt cho sức khỏe, mà còn trở thành sinh kế bền vững cho người dân nông thôn, nhất là những hộ còn khó khăn, nếu họ được tiếp cận thông tin đúng và kịp thời”, ông Quảng chia sẻ.