Những năm gần đây, đặc biệt là trong các năm 2023-2024, hiện tượng sụt lún đất xảy ra tại bản Nong Sơn, xã Chiềng Sung và vùng phụ cận thuộc huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La đã khiến nhiều công trình dân sinh, nhà ở và hệ thống giao thông bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Không chỉ thiệt hại về tài sản, sụt lún còn là mối đe dọa trực tiếp đến tính mạng và sinh kế của người dân nơi đây.
Trước thực trạng ấy, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã triển khai nghiên cứu, khảo sát chuyên sâu nhằm truy tìm nguyên nhân và đưa ra các giải pháp kỹ thuật - xã hội phù hợp với đặc thù địa phương.
Nguy cơ sụt lún từ nền đất yếu, địa hình nhiều hang ngầm
Hiện tượng sụt lún tại bản Nong Sơn bắt đầu xuất hiện cách đây khoảng 5-6 năm, ban đầu chỉ lẻ tẻ và quy mô nhỏ nên chưa gây chú ý lớn. Tuy nhiên, từ tháng 10/2023 đến giữa năm 2024, tình trạng này trở nên nghiêm trọng hơn, không chỉ về mức độ mà còn lan rộng ra nhiều vị trí trong bản.
Trong quá trình khảo sát, nhóm nghiên cứu của Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản đã ghi nhận 16 điểm sụt lún thực tế cùng hơn 20 vị trí có nguy cơ cao, phần lớn tập trung ở khu vực trung tâm bản Nong Sơn, nơi dân cư sinh sống đông đúc. Theo thông tin từ Trưởng bản Nong Sơn, một số hố sụt trong vườn nhà dân vẫn chưa được lấp lại, giờ có dấu hiệu mở rộng thêm sau mỗi trận mưa lớn.
Hiện tượng sụt lún đất ngay trong nền nhà dân đã gây ra những thiệt hại nghiêm trọng. Ảnh: Tuấn Nguyễn.
Các hố sụt được ghi nhận có đường kính từ 2-6 mét, tùy từng vị trí. Có hố sâu đã “nuốt trọn” cả nhà tắm của một hộ dân; một hố khác khiến ao cá của một gia đình sụp xuống hoàn toàn. Những hình ảnh đó khiến nỗi lo về sụt lún không còn là chuyện xa vời, mà đã hiện hữu ngay trong từng mái nhà, góc vườn của người dân nơi đây.
Theo ông Nguyễn Văn Tuấn, quyền Trưởng phòng Kiến tạo - Địa mạo, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản, chuyên gia thuộc nhóm nghiên cứu, bản Nong Sơn nằm trên nền địa chất đặc thù, khu vực núi đá vôi có tính chất dễ bị karst hóa, ăn mòn và hình thành các hang ngầm phức tạp. Ở độ sâu từ 2,4-15 mét, nhóm nghiên cứu ghi nhận nhiều hang hốc karst ngầm. Đây là yếu tố tiềm ẩn nguy cơ lớn gây sụt lún khi kết hợp với điều kiện địa hình dạng trũng và lớp đất phủ kém gắn kết.
Bên cạnh đó, sự hiện diện của các đứt gãy địa chất phương Tây Bắc - Đông Nam chạy dọc theo đáy thung lũng càng khiến nền đất trở nên yếu ớt. Khi mùa mưa đến, nước chảy xuống làm xói mòn lớp đất mỏng phía trên, rửa trôi vật liệu trong các hang hốc, tạo điều kiện cho các hố sụt hình thành và mở rộng.
Không chỉ tự nhiên, các hoạt động của con người cũng góp phần thúc đẩy quá trình sụt lún. Việc khai thác nước ngầm tăng mạnh trong những năm gần đây đã làm hạ thấp mực nước dưới đất - vốn đóng vai trò như “lớp đệm” nâng đỡ các trần hang ngầm karst. Cùng lúc, hệ thống giao thông mở rộng, mật độ dân cư, xây dựng tăng nhanh khiến tải trọng đè lên trần hang ngày càng lớn, vượt quá khả năng chịu lực của nền đất.
Sụt lún làm sập nhà tắm của người dân. Ảnh: Tuấn Nguyễn.
Khôi phục mực nước ngầm và ổn định nền địa chất
Từ những phân tích nguyên nhân, nhóm nghiên cứu đưa ra một loạt giải pháp tổng thể, kết hợp cả khía cạnh kỹ thuật và xã hội nhằm xử lý tận gốc vấn đề sụt lún.
Về kỹ thuật, trọng tâm là khôi phục mực nước ngầm và ổn định nền địa chất. Theo ông Tuấn, điều này đòi hỏi xây dựng hệ thống quan trắc địa chất thủy văn để giám sát dao động mực nước dưới đất, từ đó tính toán trữ lượng và đưa ra ngưỡng khai thác an toàn. Song song, việc phát triển hệ thống cấp nước phục vụ sinh hoạt và nông nghiệp thay thế cho khai thác nước ngầm cũng là bước đi cần thiết.
Giải pháp gia cố nền móng được đặc biệt nhấn mạnh. Tùy vào từng khu vực và mức độ sụt lún, các phương pháp được lựa chọn linh hoạt: khoan phụt vữa xi măng để bịt các hang karst nhỏ ở tầng nông; lấp hố sụt bằng vật liệu thô và mịn theo nguyên tắc “thô trước, mịn sau” để ngăn dòng chảy ngầm tiếp tục xói mòn; sử dụng đá hộc kết hợp bê tông, tương tự biện pháp rọ đá - phù hợp với đường giao thông và khu dân cư do chi phí hợp lý. Đặc biệt, với những công trình lớn nằm trên hang karst sâu, nhóm nghiên cứu khuyến nghị đóng hoặc khoan cọc nhồi xuyên qua lớp yếu để neo móng vào tầng đá gốc ổn định ở độ sâu trên 25m.
Đáng chú ý, việc xử lý hố sụt cần được tiến hành sớm. “Chúng tôi đề xuất phải nhanh chóng khảo sát và trám lấp các hố vừa hình thành để tránh tình trạng nước mưa chảy vào, mở rộng miệng hố, làm sụp thêm các vùng lân cận và gây ô nhiễm nguồn nước ngầm”, ông Tuấn nhấn mạnh.
Nhà sàn - giải pháp bản địa chống sụt lún
Một giải pháp tưởng chừng đơn giản nhưng lại mang tính bản địa cao chính là khuyến khích người dân xây dựng nhà sàn - mô hình quen thuộc của đồng bào vùng cao. “Nhà sàn có kết cấu linh hoạt với hệ khung chịu lực riêng biệt, khi nền đất sụt nhẹ thì chỉ ảnh hưởng một phần cột. Nhờ vậy, hạn chế được hiện tượng nứt tường, sụt nền như nhà xây truyền thống”, ông Tuấn lý giải.
Vật liệu nhẹ như gỗ hoặc tre nứa cũng góp phần làm giảm áp lực lên nền đất yếu, đồng thời giúp tiết kiệm chi phí trong xây dựng và sửa chữa. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và thiên tai ngày càng phức tạp, việc quay về những mô hình truyền thống nhưng được “nâng cấp” bằng hiểu biết khoa học là hướng đi phù hợp với vùng đất như Nong Sơn.
Hố sụt cạnh đường bê tông. Ảnh: Nguyễn Tuấn.
Không chỉ dừng ở giải pháp kỹ thuật, nhóm nghiên cứu nhấn mạnh vai trò của cộng đồng trong phòng ngừa và ứng phó sụt lún. Việc khoanh vùng các khu vực nguy cơ cao, hạn chế xây dựng, quy hoạch lại dân cư và kiên quyết di dời người dân khỏi những điểm có nguy cơ sụt lún cao và tái sụt là bước đi cần thiết nhưng đòi hỏi sự đồng thuận.
Cùng với đó, công tác tuyên truyền, tập huấn cũng cần được đẩy mạnh. Người dân cần được hướng dẫn kỹ càng cách nhận biết dấu hiệu sụt lún, các bước xử lý ban đầu, và cập nhật thường xuyên thông tin cảnh báo từ cơ quan chức năng.
Hố sụt lún ở ao cá đã được lấp lại. Ảnh: Tuấn Nguyễn.
Ông Tuấn chia sẻ: “Chúng tôi mong muốn các cấp chính quyền địa phương vào cuộc quyết liệt hơn nữa, huy động nguồn lực xã hội hóa, đồng thời phối hợp với các nhà khoa học để triển khai hiệu quả các giải pháp đã được kiến nghị”.
Nong Sơn hiện vẫn đang đối mặt với những thách thức nghiêm trọng về địa chất. Việc tìm ra nguyên nhân và có được những giải pháp khả thi giúp chính quyền và người dân chủ động ứng phó với những tai biến địa chất bất ngờ.
