Chống ngập đô thị: [Bài 3] Thay đổi tư duy quy hoạch đô thị

Trao đổi với phóng viên Báo Nông nghiệp và Môi trường, PGS. TS Vũ Thanh Ca, Giảng viên cao cấp Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội cho rằng, Hà Nội cần làm đồng thời nâng cấp hệ thống thoát nước, cảnh báo chống ngập và nâng cao năng lực quản lý đô thị, bởi hai yếu tố này luôn gắn bó, hỗ trợ lẫn nhau.

Ngập không chỉ vì hạ tầng mà còn vì tư duy phát triển

Thưa ông, dù đã đầu tư cho tiêu thoát nước, có quy hoạch với tầm nhìn hàng chục năm, vì sao Hà Nội vẫn mưa là ngập?

Hà Nội là một đô thị đặc thù thấp, trũng và phát triển nhanh. Khả năng thoát nước mưa ở các khu vực không đồng đều. Tại các quận nội thành cũ trong vành đai 2, hệ thống thoát nước đã được nâng cấp khá tốt nên chỉ ngập cục bộ khi mưa rất lớn, và nước thường rút nhanh. Ngược lại, các khu đô thị mới và nhiều làng lại ngập thường xuyên hơn, do hạ tầng kỹ thuật yếu và quản lý quy hoạch chưa chặt.

Dù các khu đô thị mới đều được xác định cốt nền khi đầu tư, song việc giám sát lỏng lẻo khiến cao độ giữa các khu chênh lệch. Nhiều tuyến đường được cải tạo bằng cách phủ thêm lớp mới mà không bóc lớp cũ, khiến mặt đường cao hơn nhà dân và biến khu dân cư thành “rốn ngập”.

Cùng với đó, hệ thống thoát nước thi công chậm, thiếu khu vực chứa và kết nối kém, trong khi cống rãnh dễ tắc do rác thải và bùn đất, làm giảm năng lực tiêu thoát. Khi mưa lớn, nước sông dâng cao do mưa thượng nguồn khiến dòng chảy bị ứ đọng; thậm chí nhiều đoạn cao tốc cũng ngập vì hệ thống thoát nước hoạt động kém hiệu quả.

Hệ thống thoát nước hiện nay rõ ràng đã lạc hậu so với tốc độ đô thị hóa và biến đổi khí hậu. Theo ông, đâu là giải pháp kỹ thuật cần ưu tiên để thích ứng: nâng cấp cống, nạo vét kênh mương hay phát triển hồ điều hoà thông minh?

Việc đầu tư hệ thống thoát nước, cũng như hạ tầng đô thị nói chung, luôn phải dựa trên bài toán chi phí,  lợi ích và nguồn lực. Hiện nay, hệ thống thoát nước của Hà Nội chỉ chịu được lượng mưa khoảng 310 mm trong hai ngày, một năng lực rõ ràng chưa đủ trước thực tế mưa cực đoan ngày càng gia tăng do biến đổi khí hậu. Do đó, thành phố cần có lộ trình nâng cấp phù hợp với khả năng nguồn lực, thay vì dàn trải hoặc đầu tư manh mún.

Trước hết, Hà Nội cần rà soát, xác định lại cốt nền chuẩn cho từng khu vực và bắt buộc mọi công trình xây dựng phải tuân thủ nghiêm quy định này. Đồng thời, cần tách riêng hệ thống thoát nước mưa và nước thải, công bố công khai để người dân, doanh nghiệp có thể phối hợp đầu tư đấu nối hợp lý.

Song song với đó, thành phố phải đẩy nhanh tiến độ hoàn thiện, đấu nối hệ thống thoát nước theo quy hoạch, tăng cường nạo vét, duy tu thường xuyên, và phát triển các hồ điều hòa thông minh để vừa chứa, vừa điều tiết nước. Khi cải tạo đường, cũng phải tính đến cốt nền xung quanh để không gây dồn nước vào khu dân cư.

Theo tôi, chưa nên đầu tư hồ điều hòa ngầm bởi chi phí rất cao, trong khi hồ điều hòa và mặt nước lộ thiên không chỉ hiệu quả hơn về kỹ thuật mà còn có giá trị sinh thái lớn giúp thanh lọc không khí, giữ môi trường trong sạch, hạn chế muỗi và côn trùng có hại. Ngược lại, các hồ ngầm thiếu ánh sáng tự nhiên nên khó đảm bảo cân bằng sinh thái.

Việc san lấp hồ và mất không gian thấm nước tự nhiên có phải là nguyên nhân khiến Hà Nội “không còn chỗ cho nước thoát”? Liệu việc khôi phục hệ thống ao hồ, kênh mương tự nhiên có thể là “liều thuốc” chống ngập bền vững, thưa ông?

Rất khó để khôi phục toàn bộ ao hồ, kênh mương đã bị san lấp, vì nhiều nơi đã thành nhà cửa, công trình. Tuy vậy, chúng ta vẫn có thể cứu phần còn lại: ưu tiên làm công viên, hồ điều hòa, mặt thấm nước tại những diện tích đất còn trống, khu quy hoạch mới chưa xây dựng.

Đây là cách làm vừa tăng khả năng trữ nước và chống ngập, vừa tạo không gian xanh, nâng cao chất lượng sống cho người dân đô thị. Một thành phố đáng sống phải biết “sống cùng nước” thay vì cố gắng đẩy nước đi.

Nhiều nước tiên tiến đã áp dụng mô hình “đô thị bọt biển”, biến thành phố thành hệ thống có khả năng hấp thụ và điều tiết nước để thích ứng với mưa cực đoan. Ông nghĩ sao về hướng đi này?

Đây là một mô hình rất thông minh và đáng để Hà Nội học tập. Đô thị bọt biển không chỉ chống ngập mà còn tạo môi trường sống mát mẻ, thân thiện, có khả năng tự thích ứng với biến đổi khí hậu.

Dĩ nhiên, không thể làm ngay tất cả. Nhưng Hà Nội hoàn toàn có thể bắt đầu bằng những việc nhỏ, khả thi: sử dụng vật liệu thấm nước làm vỉa hè, tăng diện tích cây xanh, mở rộng mặt thấm nước tự nhiên. Những thay đổi ấy giúp nước mưa ngấm xuống đất thay vì đổ dồn xuống cống, bổ sung nguồn nước ngầm và giảm nhiệt độ đô thị.

Cần hệ thống cảnh báo ngập thông minh và linh hoạt

Hiện nay, các cơ quan khí tượng chỉ cảnh báo dựa trên lượng mưa và yếu tố thời tiết. Liệu đã đến lúc Hà Nội cần xây dựng hệ thống cảnh báo ngập lụt tích hợp, kết hợp dữ liệu khí tượng, địa hình, hạ tầng thoát nước và giao thông để dự báo chính xác hơn mức độ ngập và khu vực rủi ro, thưa ông?

Đầu tư xây dựng các công trình chống ngập đòi hỏi kinh phí rất lớn, vì vậy bên cạnh các giải pháp “cứng” như nâng cấp, hoàn thiện hệ thống thoát nước, theo tôi Hà Nội cần triển khai các giải pháp “mềm” với chi phí thấp nhằm giảm thiệt hại do ngập lụt. Một trong những hướng đi khả thi là xây dựng hệ thống cảnh báo ngập cục bộ và hỗ trợ ra quyết định ứng phó.

Hiện nay, công tác dự báo mưa lớn đã đạt chất lượng khá tốt. Dựa trên dữ liệu dự báo kết hợp với thông tin về hệ thống thoát nước và cốt nền từng khu vực, hệ thống cảnh báo có thể tính toán và dự báo chính xác mức độ, phạm vi, thời gian ngập, từ đó cung cấp thông tin kịp thời cho chính quyền. Những cảnh báo này giúp điều tiết giao thông, cho học sinh nghỉ học hoặc học trực tuyến, cho phép cơ quan, doanh nghiệp làm việc từ xa, giảm thiểu rủi ro và thiệt hại do ngập. Với điều kiện hiện có, Hà Nội hoàn toàn có thể sớm xây dựng và vận hành hệ thống này.

Theo ông, để Hà Nội thật sự thoát khỏi vòng luẩn quẩn "ngập - chống ngập - lại ngập”, điều cần thay đổi trước tiên là gì: trong "đường ống thoát nước" hay trong tư duy quy hoạch và quản lý đô thị?

Theo tôi, Hà Nội cần làm đồng thời nâng cấp hệ thống thoát nước, cảnh báo chống ngập và nâng cao năng lực quản lý đô thị, bởi hai yếu tố này luôn gắn bó, hỗ trợ lẫn nhau.

Quản lý đô thị tốt sẽ giúp đầu tư, vận hành hệ thống thoát nước hiệu quả và tiết kiệm hơn, trong khi một hạ tầng thoát nước hiện đại, hoạt động tốt lại tạo điều kiện để công tác quản lý đô thị diễn ra khoa học và bền vững hơn.

Trân trọng cảm ơn ông!