Chống ngập đô thị: [Bài 5] Mô phỏng nguy cơ ngập từ kịch bản khí hậu

Tiến sĩ Trương Bá Kiên - Phó Giám đốc Trung tâm nghiên cứu Khí tượng khí hậu, Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu cho biết, trong kịch bản biến đổi khí hậu 2025 đang cập nhật, Viện không xây dựng riêng “kịch bản ngập lụt đô thị” mà tập trung cung cấp “kịch bản khí hậu đô thị” với các chỉ số khí hậu cực đoan đặc trưng cho các thành phố lớn.

Từ các kịch bản khí hậu này, Viện đang phối hợp, kết nối với các cơ quan, ban ngành để thể mô phỏng chi tiết nguy cơ ngập lụt đô thị ở quy mô từng phường, xã của Hà Nội và TP. HCM.

Thưa ông, nguyên nhân vì sao ngập lụt đô thị được xem là tác động bất lợi nổi bật của biến đổi khí hậu tại Việt Nam?

Ngập lụt đô thị là một trong những tác động điển hình, phức tạp và trực tiếp nhất của biến đổi khí hậu tại Việt Nam. Bản chất hay cơ chế vật lý cơ bản là do nhiệt độ khí quyển Trái đất nóng lên làm tăng khả năng giữ ẩm của khí quyển. Cụ thể, cứ mỗi 1°C tăng, không khí có thể chứa thêm khoảng 7% hơi nước. Hơi nước này là “nhiên liệu” cho mưa cực đoan, khiến các hình thế thời tiết như dải hội tụ nhiệt đới, áp thấp nhiệt đới, bão, front lạnh và rãnh gió tây… đều có khả năng gây mưa lớn hơn trước.

Theo Báo cáo thứ sáu (AR6) của Ủy ban liên chính phủ về biến đổi khí hậu (IPCC), cũng như nghiên cứu của Tổ chức khí tượng thế giới (WMO) năm 2024, các mô hình khí hậu dự tính cường độ trung bình của bão nhiệt đới tăng khoảng 11%, lượng mưa trung bình do bão tăng 7% cho mỗi 1°C ấm lên, và sức tàn phá trung bình của bão tăng khoảng 40%. Điều đó đồng nghĩa với nguy cơ xuất hiện nhiều siêu bão hình thành nhanh, cường độ mạnh và đường đi phức tạp hơn, có thể vượt các giới hạn cũ (cấp 17 tại tây bắc Thái Bình Dương). Đây là thách thức rất lớn đối với công tác dự báo và quản lý rủi ro thiên tai toàn cầu, trong đó có Việt Nam.

Bên cạnh đó, quá trình đô thị hóa nhanh ở các siêu đô thị như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, làm gia tăng hiệu ứng đảo nhiệt và giảm khả năng thấm, thoát nước tự nhiên. Nhiệt độ đô thị cao hơn 2–3°C so với vùng ngoại vi khiến nhiễu động đối lưu phát triển mạnh, góp phần “cộng hưởng mưa đô thị” tức là tăng khả năng xuất hiện các trận mưa cực đoan tập trung trong thời gian ngắn, gây ngập nhanh, ngập sâu.

Kết quả mô phỏng trong kịch bản biến đổi khí hậu 2020 và kết quả ban đầu dự thảo kịch bản biến đổi khí hậu 2025 đều cho thấy xu hướng tăng rõ rệt các chỉ số mưa cực đoan, như Rx1day (mưa ngày lớn nhất), Rx5day (mưa 5 ngày lớn nhất), cũng như tần suất mưa lớn trên 50 mm (R50) và 100 mm (R100) tại hầu hết các vùng khí hậu Việt Nam

Điều này đồng nghĩa rằng, trong những thập kỷ tới, các trận mưa “vượt chuẩn thiết kế” hệ thống thoát nước sẽ xảy ra thường xuyên hơn, làm gia tăng ngập lụt đô thị và áp lực lên hạ tầng thoát nước, tiêu úng…

Nói cách khác, biến đổi khí hậu đang làm gia tăng năng lượng và độ ẩm của khí quyển; còn đô thị hóa cùng làm gia tăng lượng ẩm, đối lưu kết hợp giảm khả năng hấp thụ và thoát nước của bề mặt đất. Sự cộng hưởng của hai yếu tố này biến ngập lụt đô thị trở thành một trong những rủi ro cấp bách nhất của Việt Nam trong giai đoạn tới, đòi hỏi phải kết hợp cả mô hình khí hậu - thủy văn - đô thị trong công tác dự báo, quy hoạch và thích ứng cho các đô thị.

Trong hai năm gần đây xuất hiện các trận lũ lớn ở miền Bắc - điều vốn trước đây ít xảy ra. Ông nhận định như thế nào về thực tế này?

Hai năm gần đây cho thấy, thiên tai ở Việt Nam đang bước vào giai đoạn cực đoan và khó lường hơn. Nếu năm 2024, siêu bão Yagi đã lập kỷ lục cường độ và gây lũ lịch sử ở Bắc Trung Bộ, thì năm 2025, siêu bão Ragasa còn mạnh hơn, đạt gió cấp 17, giật trên cấp 17; bão số 11 (Matmo) gây mưa lũ ở Bắc Bộ khốc liệt còn hơn cả Yagi.

Từ Yagi 2024 đến Ragasa - Bualoi - Matmo 2025, có thể thấy, bão và mưa lớn không chỉ mạnh hơn mà còn dịch lên phía Bắc. Do nhiệt độ mặt biển tăng cùng sự tăng của nhiệt độ không khí, độ ẩm khí quyển cao hơn, và độ đứt gió giảm, khiến bão duy trì cường độ mạnh và gây mưa cực đoan diện rộng. Đây là dấu hiệu rõ ràng của khí quyển “giàu” năng lượng hơn, ẩm hơn và khó dự báo hơn, đặt ra yêu cầu cấp bách phải cập nhật lại chuẩn thiết kế thoát nước và quy hoạch ứng phó ngập đô thị trong bối cảnh khí hậu mới.

Chuỗi bão số 10 (Bualoi) và bão số 11 (Matmo) trong đầu tháng 10/2025 đã gây trận mưa cực đoan nhất lịch sử đô thị Hà Nội: Trong 24 giờ (6-7/10), Mễ Trì đạt 552 mm, Đồng Bông 514 mm, Hà Đông 497 mm, phá kỷ lục năm 2008. Cường suất mưa 1 giờ đạt 157 mm/h, cao nhất từng ghi nhận tại Hà Nội; hơn 100 điểm ngập và ngập sâu nhiều nơi như Mễ Trì - Mỹ Đình trở thành “biển nước đô thị”. Ở Thái Nguyên, lượng mưa hơn 560 mm/24h, lũ trên sông Cầu vượt mốc lịch sử, gây vỡ đập thủy điện Bắc Khê 1, sạt lở hàng chục km đê…

Hiện Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang cập nhật kịch bản biến đổi khí hậu theo lộ trình. Trong bản cập nhật này, việc dự báo tác động biến đổi khí hậu và mô hình ngập đô thị được kết nối ra sao, thưa ông?

Trong Kịch bản biến đổi khí hậu 2025 (sắp phát hành), Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu không xây dựng riêng “kịch bản ngập lụt đô thị”, mà tập trung cung cấp “kịch bản khí hậu đô thị” với các chỉ số khí hậu cực đoan đặc trưng cho các thành phố lớn.

Đây là lần đầu tiên kịch bản quốc gia có “Kịch bản khí hậu đô thị”, coi đây là bước chuyển trọng tâm từ đánh giá định tính sang mô phỏng định lượng các hiện tượng thời tiết cực đoan trong môi trường đô thị. Cụ thể, Kịch bản khí hậu đô thị tập trung cho 2 đô thị trọng điểm: Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh với kịch bản chi tiết các chỉ số Rx1day (mưa ngày lớn nhất), Rx5day (mưa 5 ngày lớn nhất), R50 và R100 mm (ngày >=100mm). Kết quả ban đầu cho thấy, tần suất và cường độ mưa cực đoan đều có xu thế tăng rõ rệt, đặc biệt ở khu vực nội đô - vượt chuẩn thiết kế thoát nước hiện nay.

Từ các kịch bản khí hậu này, Viện đang phối hợp, kết nối với các cơ quan, ban ngành để thể mô phỏng chi tiết nguy cơ ngập lụt đô thị ở quy mô từng phường/xã của Hà Nội và TP. HCM.

Ngoài ra, kịch bản 2025 còn cung cấp kịch bản nguy cơ ngập do nước biển dâng cho các tỉnh ven biển và đồng bằng sông Cửu Long, giúp địa phương chủ động tính toán mực nước, thời gian ngập và rủi ro hạ tầng trong tương lai.

Do vậy, Kịch bản biến đổi khí hậu 2025 bước đầu có sự “liên kết dữ liệu mô hình với thực tiễn địa phương”, có thể ứng dụng ngay cho quy hoạch đô thị, thoát nước và thích ứng với khí hậu cực đoan trong giai đoạn tới.

Trân trọng cảm ơn ông!