Chiến lược thủy lợi được xây dựng dựa trên đặc thù các xã ven biển
Nằm ở những vị trí cuối cùng khu vực phía Nam của tỉnh Ninh Bình, các xã Bình Minh, Kim Đông và Giao Bình có tính chất đặc biệt, là vùng đất bồi, nền sản xuất phụ thuộc rất nhiều vào việc kiểm soát mặn, ngọt. Thủy lợi ở đây mang tính chất phòng thủ, đa mục tiêu, phục vụ cho cả nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản và dân sinh.
Một trong những thách thức là từ vùng cửa sông, cửa biển, xâm nhập mặn thay đổi thất thường theo thủy triều và mùa khô, ảnh hưởng trực tiếp đến 80% diện tích đất nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản của tỉnh nói chung và hầu hết diện tích của Bình Minh, Kim Đông và Giao Bình. Trên đặc điểm đó đã tạo ra một cơ cấu sản xuất phức tạp: cả 3 xã ven biển của tỉnh đều phát triển đa dạng các loại hình lúa năng suất cao, nuôi trồng thủy sản (tôm, cua, ngao, hàu…), và đặc biệt là các làng nghề (dệt chiếu cói). Mỗi loại hình đòi hỏi chế độ cấp thoát nước và chất lượng nước hoàn toàn khác nhau.
Công trình Âu Kim Đài phục vụ ngăn mặn, giữ ngọt và ứng phó tác động nước biển dâng. Ảnh: Đỗ Trường.
Cơ cấu này đòi hỏi vai trò “quyết định sinh mệnh” của công trình thủy lợi. Tại Bình Minh, Kim Đông và Giao Bình, đầu tư vào thủy lợi là yếu tố tiên quyết để đạt được các tiêu chí nông thôn mới, đặc biệt là tiêu chí thủy lợi và tiêu chí tổ chức sản xuất.
Thực tế chứng minh, hệ thống cống đập lớn (như cống Kim Đài, cống Lãng Điền) có vai trò như lá chắn, vừa ngăn mặn từ ngoài vào, vừa trữ nước ngọt từ sông Đáy, sông Vạc cho nội đồng, hệ thống thủy lợi Sông Sò là một tuyến tiêu thoát và ngăn mặn quan trọng của toàn bộ khu vực, cống Hoành Đông và Tây nằm trên các trục kênh tiêu lớn nhất, có chức năng ngăn mặn từ biển và sông, hỗ trợ nuôi trồng thủy sản, trong đó, kênh mương được phân vùng rõ ràng thành kênh mặn và kênh ngọt, đảm bảo cung cấp nước sạch (đã qua xử lý) cho các vùng nuôi trồng thủy sản tập trung, nâng cao chất lượng và thương hiệu nông sản 3 xã ven biển
Hiện trạng hệ thống thủy lợi trong chương trình nông thôn mới
Trong những năm qua, với sự hỗ trợ từ Trung ương và nguồn vốn địa phương, hệ thống thủy lợi các xã Bình Minh, Kim Đông và Giao Bình đã được nâng cấp, cơ bản đáp ứng yêu cầu phòng chống thiên tai và sản xuất.
Tỉnh Ninh Bình đã ưu tiên nguồn vốn cho các dự án kiên cố hóa kênh mương, xây dựng trạm bơm dã chiến, nâng cấp các cống đầu mối. Hầu hết các xã đạt chuẩn nông thôn mới, trong đó có Bình Minh, Kim Đông và Giao Bình đã hoàn thành mục tiêu kiên cố hóa kênh mương loại III (kênh mương nội đồng) theo tiêu chí, tỷ lệ kiên cố hóa tăng cao giúp giảm thất thoát nước, tăng cường khả năng tưới tiêu chủ động, việc kiểm soát được nguồn nước đã giúp nông dân các xã ven biển hình thành các mô hình kinh tế tuần hoàn, kết hợp giữa nuôi trồng thủy sản và trồng rừng ngập mặn (cây sú, vẹt) ven biển, tạo nên hệ sinh thái nông thôn mới bền vững.
Cầu cạn vượt biển ra Cồn Nổi, xã Bình Minh, tỉnh Ninh Bình. Ảnh: Đỗ Trường.
Tuy nhiên, với đặc điểm địa chất yếu, bùn lầy... cùng tác động mạnh của biến đổi khí hậu, mặn, khiến hệ thống thủy lợi các xã ven biển của tỉnh đối mặt với nhiều thách thức trong thi công và vận hành: Thời gian thi công dài, chi phí đầu tư cho thi công cao, nhiều công trình sau một thời gian vận hành bị lún sụt, nứt gãy, đòi hỏi chi phí duy tu, bảo dưỡng rất lớn, chi phí chống mặn cao, các vật liệu xây dựng (bê tông, cốt thép) chịu sự ăn mòn của nước mặn làm giảm tuổi thọ công trình.
Một nguyên nhân khách quan khác là do nước ngọt thượng nguồn giảm, việc phát triển thủy điện, khai thác nước ở các tỉnh thượng nguồn sông Đáy, sông Vạc khiến lượng nước về hạ nguồn như các xã Bình Minh, Kim Đông và Giao Bình giảm, đặc biệt trong mùa khô. Điều này buộc tỉnh Ninh Bình phải tăng cường trữ nước ngọt, làm phức tạp thêm công tác điều hành cống đập. Đối với quản lý và vận hành chuyên ngành hóa, hệ thống kênh mương phải chia nhỏ thành nhiều nhánh để phục vụ sản xuất lúa, nuôi tôm và sinh hoạt, việc quản lý, nạo vét thường xuyên trở nên khó khăn, dễ dẫn đến tình trạng ô nhiễm cục bộ trong các kênh mặn phục vụ nuôi trồng, một bộ phận người dân chưa có ý thức bảo vệ, xả rác thải và chất thải chăn nuôi xuống kênh mương, làm giảm hiệu quả tiêu thoát nước và ô nhiễm nguồn nước.
Chuyển đổi từ "thủy lợi truyền thống" sang "thủy lợi thích ứng thông minh"
Để thủy lợi tiếp tục là động lực xây dựng nông thôn mới nâng cao và kiểu mẫu, các xã ven biển, trong đó có Bình Minh, Kim Đông và Giao Bình, theo các chuyên gia, địa phương cần chuyển đổi mạnh mẽ từ "thủy lợi truyền thống" sang "thủy lợi thích ứng thông minh", ưu tiên thủy lợi thích ứng và bền vững, đầu tư xây dựng các cống đập bằng vật liệu chống mặn hóa, áp dụng công nghệ đúc hẫng hoặc cọc khoan nhồi để đảm bảo độ bền vững trên nền đất yếu;
Về mô hình sản xuất, khuyến khích mô hình "đất hai lúa, một cá" hoặc mô hình đa canh, sử dụng đồng ruộng như một hồ chứa nước ngọt tự nhiên trong mùa khô hạn, giảm áp lực lên các hồ chứa nhân tạo, áp dụng công nghệ quản lý thông minh, lắp đặt hệ thống cảm biến độ mặn, mực nước tự động tại các cống đầu mối quan trọng.
Bà con ngư dân sinh kế trên bãi bồi. Ảnh: Đỗ Trường.
Về công nghệ, áp dụng công nghệ SCADA (Hệ thống điều khiển giám sát và thu thập dữ liệu) để điều khiển đóng mở cống đập từ trung tâm, đảm bảo độ chính xác và kịp thời trong việc điều tiết nước mặn, ngọt, xây dựng bản đồ GIS về phân bố độ mặn và chất lượng nước theo thời gian thực trên địa bàn tỉnh, cung cấp thông tin kịp thời cho nông dân và các đơn vị quản lý, tránh thiệt hại do nước mặn bất thường;
Bên cạnh đó, tăng cường xã hội hóa trong đầu tư và nâng cao vai trò cộng đồng, giao khoán một phần công tác quản lý, duy tu kênh mương nội đồng cho các hợp tác xã nông nghiệp và các tổ chức sử dụng nước có năng lực, huy động nguồn vốn từ doanh nghiệp, tổ chức tín dụng để đầu tư vào các công trình phục vụ khu vực nuôi trồng thủy sản tập trung theo chuỗi giá trị, tổ chức các chương trình tập huấn, nâng cao ý thức của người dân các xã vùng ven biển về bảo vệ công trình thủy lợi, không xả rác thải và chất thải xuống kênh mương, coi kênh mương là tài sản chung của nông thôn mới.
Hệ thống thủy lợi tại các xã ven biển của tỉnh Ninh Bình không chỉ đơn thuần là tiêu chí nông thôn mới, mà là hệ sinh thái kỹ thuật quyết định đến sự thịnh vượng của vùng đất này. Thành công trong việc kiểm soát mặn, giữ ngọt, và vận hành hệ thống thủy lợi thông minh chính là chìa khóa để các xã ven biển của Ninh Bình, trong đó có Bình Minh, Kim Đông và Giao Bình xây dựng thành công nông thôn mới nâng cao, đảm bảo thu nhập ổn định và đời sống văn minh cho người dân.
