Sắn ruột vàng thức dậy trên đồi cằn

Từ ký ức gian khó đến nguồn gen quý được hồi sinh

Trong gian nhà nhỏ ở lưng chừng đồi, vợ chồng ông Ngọ Quang Năng, xã Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên bưng ra một đĩa sắn luộc, đặt giữa bàn tre. Đĩa sắn vừa chín tới, bốc khói nghi ngút, hương thơm ngai ngái mà ngọt ngào lan ra khắp gian phòng. Màu vàng của từng khúc sắn nổi bật trên nền lá chuối lót phía dưới, tươi rói như màu lúa chín đầu mùa.

Ông Năng cười hiền, mời đoàn cán bộ của Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Cây có củ (Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm) nếm thử. Đây chính là giống sắn ruột vàng Phú Thọ mà trung tâm đã phục tráng thành công, giờ được ông trồng thử nghiệm trên mảnh đồi sau nhà.

Cắn một miếng sắn, những vị khách đường xa cảm nhận được cái dẻo dai, phải chậm rãi nhai để vị ngọt, bùi thấm dần xuống lưỡi. Nó không khô, không bở như thứ sắn trắng quen thuộc, mà có cái chắc nịch, dẻo quánh, tựa như kết tinh của những tháng ngày miệt mài nghiên cứu, chọn tạo nguồn gen bản địa quý.

Mọi người xúm lại, xuýt xoa vì càng nhai càng thấy thơm. Ông Năng bảo, giống sắn này hợp đất đồi, ít tốn công chăm bón. Mỗi vụ, ngoài ít phân gà, ông rắc thêm chút phân tổng hợp cho đất đủ dinh dưỡng, thế là sắn lên đều, củ nào cũng chắc ruột, đem luộc lên thì ngọt thơm, ăn đến no bụng mà vẫn thòm thèm.

Với nhiều người, sắn là kỷ niệm của một thời gian khó, khi cơm độn sắn còn quen thuộc trong bữa ăn hàng ngày. Người dân ở Phú Bình cũng không ngoại lệ. Từ những năm 1990, bà con đã tự trồng, tự để giống. Ngày trước quanh xã có đến vài chục hecta, chủ yếu trên đất đồi, để có thêm cái ăn qua những ngày giáp hạt. Nhưng qua thời gian, giống sắn cũ dần thoái hóa, không còn giữ được vị ngọt, thơm, chất lượng như trước.

Phục tráng giống sắn ruột vàng Phú Thọ càng trở nên cấp thiết bởi đây là nguồn gen bản địa quý, từng được trồng rộng rãi để bổ sung lương thực ở nhiều tỉnh trung du, miền núi phía Bắc. Giống sắn này có nhiều đặc điểm nổi trội như sinh trưởng tốt trên đất đồi nghèo dinh dưỡng, củ chắc, dẻo, ngọt, thơm, đặc biệt chứa hàm lượng beta-caroten cao.

Trong cơ thể người, beta-caroten là tiền chất của vitamin A - dưỡng chất thiết yếu cho thị giác, hệ miễn dịch, sự phát triển của da và niêm mạc. Phần không chuyển hóa thành vitamin A tiếp tục phát huy vai trò như chất chống oxy hóa, trung hòa gốc tự do, góp phần giảm nguy cơ mắc một số bệnh mạn tính. Đặc biệt, beta-caroten từ thực phẩm tự nhiên có tính an toàn cao, bởi cơ thể chỉ chuyển đổi khi cần thiết, không gây tình trạng ngộ độc như bổ sung vitamin A liều cao.

Thực tế, diện tích trồng sắn ruột vàng ngày càng thu hẹp. Ngoài nguyên nhân về giống, sức mua thị trường, giá bán èo uột… cũng góp phần tăng nguy cơ mất hẳn nguồn gen quý. Việc chọn lọc, duy trì và nâng cao độ thuần cũng như năng suất, chất lượng cho sắn ruột vàng vừa để gìn giữ giống truyền thống, vừa mở ra triển vọng chuyển đổi cơ cấu cây trồng, tạo sinh kế mới cho vùng đồi núi.

Hành trình tìm lại hương vị xưa

Từ thập niên 1990, Việt Nam đã phối hợp cùng các tổ chức quốc tế thu thập và nghiên cứu các giống sắn bản địa. Nhưng công việc này chưa bao giờ dễ dàng. Nguồn giống trong dân thường bị lai tạp qua nhiều năm canh tác, diện tích trồng sắn địa phương lại manh mún, nhỏ lẻ, thiếu điều kiện bảo tồn. Nhiều hộ nông dân còn thói quen để giống theo kinh nghiệm, không có hệ thống chọn lọc, dẫn tới giống nhanh thoái hóa, chất lượng giảm dần.

Kinh phí cho công tác lưu giữ nguồn gen hạn chế, việc nhận diện và phân loại giống chủ yếu dựa trên đặc điểm hình thái nên mất nhiều thời gian, dễ sai lệch.

Trong bối cảnh đó, việc tìm lại một giống sắn địa phương còn giữ nguyên hương vị xưa gần như là điều hiếm. Bởi vậy, khi GS-VS-TSKH Trần Đình Long nhắc đến “giống sắn nghệ” ở Tam Nông, Phú Thọ - thứ sắn ngọt thơm, gắn với ký ức tuổi thơ nhưng đã vắng bóng từ lâu. Câu chuyện ấy lập tức khơi gợi sự tò mò và thôi thúc đối với các nhà nghiên cứu.

Từ gợi ý này, TS Phạm Thị Thu Hà, Phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Cây có củ cùng cộng sự bắt đầu hành trình lần theo dấu vết để thu thập lại giống quý.

Kết quả ban đầu cho thấy, tuy diện tích không nhiều, giống sắn ruột vàng vẫn âm thầm tồn tại trong vườn nương của bà con địa phương. và được họ ưa chuộng nhờ chất lượng ăn tươi khác biệt. “Những cây đầu tiên mang về còn chưa đạt chuẩn, cây cong, cây phân cành, củ nhỏ, rễ nhiều”, TS Hà tâm sự.

Đáng lo hơn là dịch hại. Bệnh chổi rồng từng khiến cả ruộng sắn xơ xác, năng suất sụt giảm tới 70-80%, lại khó phòng trừ. Rệp sáp bột hồng bám trắng cả thân cành. Nhện đỏ, bệnh thối củ, khiến người trồng thêm e dè. Bên cạnh đó, thói quen bón phân mất cân đối cũng làm thân lá um tùm, năng suất kém đồng thời làm ảnh hưởng xấu đến sức khỏe của đất trồng.

Giữa những khó khăn, ý chí phục tráng của nhóm nghiên cứu lại càng quyết liệt. Từ những vụ thử nghiệm đầu tiên năm 2020, nhóm đã kiên trì sàng lọc, dần dần giữ được những dòng có hình thái ổn định hơn: thân cây thẳng, gọn, ít phân cành, củ đều và ruột vàng đậm.

Sau 2 năm phân tách, chọn lọc các dòng thu thập được, nhóm chọn được khoảng 28 dòng ưng ý, với chiều cao trung bình 248,5-268,1 cm, đường kính thân 26,8-28,9 mm, hàm lượng tinh bột đạt khoảng 25,81%. Hàm lượng HCN thấp hơn nhiều so với các giống sắn công nghiệp, cho phép ăn tươi mà không cần ngâm loại bỏ độc tố.

Giá trị dinh dưỡng cũng được ghi nhận: hàm lượng amylose đạt 16,12%, beta-caroten trung bình 9,36 µg/g củ tươi khiến giống sắn ruột vàng trở thành nguồn thực phẩm vừa ngon miệng vừa giàu dưỡng chất. Những bước tiến ấy, tuy chậm rãi nhưng đã đặt nền cho việc phục hồi trọn vẹn hương vị xưa của “sắn nghệ” trên đất trung du.

Có giống ổn định, TS Hà cùng cộng sự bắt tay vào nhân giống và xây dựng mô hình sản xuất thử. Khoảng thời gian đầu, diện tích còn khiêm tốn: Năm 2022 mới có 0,2 ha phục vụ thí nghiệm; sang năm 2023 mở rộng 0,6 ha; đến năm 2024 nâng lên 2,5 ha và năm 2025 thêm 1,7 ha để phục vụ mô hình. Trên những thửa ruộng ấy, sắn ruột vàng Phú Thọ dần cho thấy sự ổn định về hình thái và năng suất, đạt từ 16,2-20 tấn/ha, trong đó cao nhất tại Thái Nguyên đạt 16,8-24,2 tấn/ha, vượt từ 43,8-61,7% so với củ loại 1 trước đây.

Đặc sản vùng trung du

Giống sắn bản địa tưởng chừng đã mai một, nhưng nhờ sự kiên trì của các nhà khoa học và sự đồng hành của người dân, sắn ruột vàng Phú Thọ đang dần được khôi phục diện mạo, khẳng định lại giá trị vốn có. Những con số về năng suất, chất lượng và hàm lượng dinh dưỡng không chỉ là minh chứng khoa học cho thành công của công tác phục tráng, mà còn mở ra cơ hội để giống sắn này bước ra khỏi khuôn khổ “cái ăn đỡ đói” của ngày trước.

Thuyết phục nhất có lẽ là giá bán. Ông Ngọ Quang Năng cho biết, giá sắn tươi có lúc lên tới 18.000 đồng/kg, trung bình cũng khoảng 12.000 đồng/kg. Trong khi chi phí làm đất, bón phân cho một sào chưa đến 1 triệu đồng, thì sau khi trừ chi phí, người trồng vẫn có thể lãi tới 5 triệu đồng/sào - mức thu nhập mà trồng lúa khó lòng đạt được. “Một vụ sắn, nhà tôi có thể thu cả trăm triệu, vừa đủ ăn vừa đủ bán”, ông chia sẻ.

Vấn đề đặt ra là tổ chức sản xuất quy mô lớn hơn, gắn chặt với khâu chế biến và thị trường tiêu thụ. Một vài ý tưởng nâng cao giá trị cho sản phẩm như sản xuất miến sắn đã được nhóm nghiên cứu đặt ra, nhằm góp phần đưa sắn ruột vàng trở thành hàng hóa đặc sản của vùng trung du, miền núi phía Bắc. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khắc nghiệt, một giống cây chịu hạn tốt, lại giàu dinh dưỡng và an toàn cho sức khỏe như sắn ruột vàng càng có thêm ý nghĩa.

Từ phòng thí nghiệm đến nương đồi, từ ký ức tuổi thơ đến sinh kế bền vững, “sắn nghệ” đã và đang tìm lại chỗ đứng của mình trong nhịp sống mới của bà con vùng cao.