Hoa Kỳ vừa phê duyệt lenacapavir, loại thuốc đầu tiên trên thế giới có tác dụng phòng ngừa HIV trong vòng 6 tháng chỉ với một mũi tiêm. Đây được coi là bước tiến lớn trong chiến lược PrEP (phòng phơi nhiễm HIV), giúp hàng triệu người có nguy cơ cao tránh lây nhiễm mà không phải uống thuốc hằng ngày hoặc tiêm nhiều lần trong năm.
Thuốc lenacapvir tại cơ sở sản xuất ở California. Ảnh: Gilead Sciences.
Lenacapavir là thuốc tiêm dưới da, tạo ra một “kho thuốc” hấp thu dần vào cơ thể, đủ hiệu lực bảo vệ trong 6 tháng. Khác với vaccine truyền thống, lenacapavir là thuốc kháng virus, hoạt động bằng cách duy trì nồng độ thuốc trong cơ thể đủ cao để tiêu diệt bất kỳ virus nào xâm nhập.
Đây là phiên bản mới mang tên thương mại Yeztugo, dành riêng cho mục đích phòng ngừa HIV, khác với phiên bản điều trị tên Sunlenca đã có trước đó dùng cho bệnh nhân HIV đa kháng thuốc.
Trước lenacapavir, lựa chọn phổ biến nhất trong nhóm thuốc PrEP là cabotegravir dạng tiêm, chỉ có tác dụng trong 2 tháng/lần tiêm. Thuốc uống hằng ngày như Truvada hoặc Descovy vẫn là nền tảng chính trong nhiều năm, nhưng phụ thuộc vào việc dùng thuốc đúng giờ mỗi ngày, điều không phải ai cũng tuân thủ.
Trong thử nghiệm lâm sàng quy mô lớn tại Nam Phi và Uganda, hơn 5.300 phụ nữ trẻ được chia thành 2 nhóm: một nhóm dùng thuốc uống hàng ngày, nhóm còn lại tiêm lenacapavir 2 lần/năm. Kết quả cho thấy không có ca nhiễm HIV nào ở nhóm dùng lenacapavir, trong khi khoảng 2% ở nhóm dùng thuốc uống vẫn bị lây từ bạn tình dương tính.
Một nghiên cứu song song ở Hoa Kỳ và các nước có tỷ lệ HIV cao (bao gồm nhóm nam đồng tính và người không tuân theo giới tính sinh học) cũng cho kết quả gần tương tự, khẳng định tính hiệu quả và độ an toàn của thuốc mới.
Thực tế, lenacapavir đã được FDA phê duyệt vào năm 2022 cho điều trị HIV ở bệnh nhân kháng thuốc. Khi thử nghiệm mở rộng, các nhà khoa học phát hiện thuốc có 2 đặc tính nổi bật, là tồn tại lâu trong cơ thể và can thiệp hiệu quả vào quá trình sao chép của virus. Đây là tiền đề để công ty Gilead chuyển hướng phát triển thuốc từ điều trị sang phòng ngừa.
Tuy nhiên, chi phí niêm yết của thuốc tại Mỹ là 28.218 USD/năm, tương đương hơn 700 triệu đồng, một con số gây lo ngại về khả năng phổ cập, đặc biệt ở các nước có thu nhập thấp và trung bình. Gilead Sciences, công ty sản xuất thuốc, cho biết họ có các chương trình hỗ trợ tài chính, và đã ký kết với 6 công ty dược để sản xuất bản giá rẻ cho 120 quốc gia nghèo.
Trong thời gian chờ, Gilead cam kết cung cấp miễn phí cho 2 triệu người dân ở các nước này.
Liên hợp quốc đặt mục tiêu xóa sổ đại dịch HIV vào năm 2030. Ảnh minh họa.
Nhiều chuyên gia lo ngại, rằng giải pháp này vẫn bỏ rơi các nước thu nhập trung bình, đặc biệt ở Mỹ Latinh hoặc châu Á, nơi dịch HIV vẫn đang diễn biến phức tạp. Winnie Byanyima, Giám đốc điều hành UNAIDS, cảnh báo: “Nếu thuốc vẫn ở mức giá không thể chi trả, thì dù có hiệu quả đến đâu, nó cũng không thay đổi được gì”.
Họ cũng bày tỏ quan ngại, về việc vaccine phòng HIV đến nay vẫn chưa đạt hiệu quả rõ rệt sau hơn 40 năm nghiên cứu. Dù lenacapavir cho thấy khả năng phòng ngừa mạnh mẽ, việc thiết kế thử nghiệm lâm sàng cho vaccine mới sẽ gặp nhiều thách thức hơn. Nguyên nhân bởi không thể yêu cầu người tham gia từ bỏ một lựa chọn bảo vệ đã được chứng minh hiệu quả.
Không chỉ ở quy mô toàn cầu, ngay tại Hoa Kỳ, nhiều rào cản cũng đang tồn tại. Dù luật hiện hành yêu cầu các hãng bảo hiểm chi trả PrEP mà không cần đồng chi trả, Tòa án Tối cao Hoa Kỳ đang xem xét khả năng bãi bỏ quy định này. Đồng thời, các chương trình phòng HIV của CDC cũng bị cắt giảm nghiêm trọng trong giai đoạn chính quyền trước, khiến những nhóm dân cư dễ bị tổn thương khó tiếp cận thông tin và dịch vụ phòng ngừa.
Greg Millett, Giám đốc chính sách của Quỹ nghiên cứu AIDS (amfAR), nhận định: “Dù chúng ta đã có công cụ hiệu quả nhất từ trước đến nay để ngăn HIV lây truyền, nhưng hệ thống phân phối y tế đang tồn tại quá nhiều lỗ hổng”.
Ở góc độ cộng đồng, nhiều người đang thử nghiệm lenacapavir cho biết họ cảm thấy thoải mái và yên tâm hơn. Ian Haddock, sống tại Houston và là người đứng đầu một tổ chức phi lợi nhuận cho cộng đồng LGBTQ+ da màu, chia sẻ: “Tôi từng dùng PrEP theo kiểu đứt quãng từ năm 2015. Với lenacapavir, giờ tôi không còn phải nhớ uống thuốc mỗi ngày nữa. 6 tháng mới cần đến phòng khám một lần là điều quá lý tưởng”.
Với thời gian tác dụng gấp 3 lần cabotegravir, lenacapavir đang mở ra một chuẩn mực mới cho phòng ngừa HIV, đặc biệt phù hợp với phụ nữ và những người không thể hoặc không muốn tiết lộ tình trạng phòng bệnh cho bạn tình. Khoảng một nửa số ca nhiễm HIV mới trên toàn cầu là ở phụ nữ, và nhu cầu có một biện pháp bảo vệ kín đáo, hiệu quả là rất cấp thiết.
Hiện thế giới ghi nhận khoảng 1,3 triệu ca nhiễm HIV mới mỗi năm, trong đó Mỹ chiếm hơn 30.000 ca. Mục tiêu của Liên hợp quốc là xóa sổ đại dịch HIV vào năm 2030, nhưng tiến độ đang chậm lại. Trong bối cảnh đó, mũi tiêm lenacapavir là một đột phá cần thiết, dù việc nó thực sự có thể tạo ra thay đổi hay không sẽ phụ thuộc vào khả năng tiếp cận, không chỉ vào hiệu quả y học.
