Đi bắt chạch đồng
Những bữa cơm ngày gặt mùa đến khi cày ải ngon hơn rất nhiều bởi gạo mới, bởi đợt rét đầu đông và bởi nồi cá chạch đồng kho. Không có giống cá nào kỳ lạ như giống chạch... 
Tháng tám, khi lúa bắt đầu trỗ, cũng là lúc mọi giống khác bắt đầu lo về “nạn nước”. Hạt lúa vừa căng sữa, người ta rút nước ruộng đi một cách từ từ, chỉ để lại mức ẩm vừa phải trên chân lúa cho lúa cứng cây và làm hạt. Nước rút đến đâu, mọi giống thuỷ sinh trong ruộng dồn dần vào góc ruộng trũng nhất đến đấy. Có thửa, chỉ một vũng nước đục ngầu mà lúc nhúc hàng giỏ đủ các loại cá, tép…
Nhà quê có từ “cá ròn” để chỉ những góc ruộng này. Chẳng khó gì, chỉ đôi tay không có bữa bắt được hàng cân cá. Có thửa khi kiệt nước không ai để ý, cá chết phơi bụng la liệt. Chỉ riêng giống chạch là không hề gì nhờ khả năng sống đặc biệt, lúc nước cạn là lúc chúng chui sâu dưới đất hàng gang tay, nằm im dưới đó, chỉ giao tiếp với bên ngoài bằng cái lỗ nhỏ như đầu cuộng rơm và cứ thế sống hàng mấy tháng trời trong đất ẩm, đến mùa đổ ải mới lại ngoi lên...
Mùa gặt tháng mười cũng là mùa bắt chạch đồng. Lúc lúa mới trỗ chẳng ai bắt chúng vì không thể sắn tung cả góc ruộng lúa lên. Gặt rồi thì tha hồ, mặt ruộng cứ phơi lồ lộ. Đám trẻ con ở trường về buổi trưa, ăn vội miếng cơm là thắt giỏ, vác cuốc ra đồng. Với những góc ruộng đã se mặt, chúng dùng cuốc để "truy nã" loại cá “có họ với lươn” này. Trông chúng bắt chạch mà mê. Xéo xuống một nhát cuốc, thấy miếng đất ruộng đẹp như một nhát cắt cái giò lụa, trên đó lộ ra có khi đến hai ba lỗ chạch bằng đầu đũa, nhẵn thín.
"Giò lụa luộc chín, chiếc nào hút lỗ chạch là giò ngon". Nghe các nghệ nhân làm giò làng Ước Lễ (Hà Nội) nói vậy, giờ nhìn mới thấy hút lỗ chạch là thế nào. Thấy lỗ rồi, cứ thế luồn ngón tay cái vào lỗ mà lật đất lên. Lỗ chạch càng xuống càng to. Chạm cá rồi, ngón tay trỏ hất mạnh một cái, con chạch bật lên, vàng ươm, giẫy đành đạch. Tôi giơ tay chộp, nhưng năm sáu lần không xong, da con chạch trơn quá.
Thấy vậy, thằng cháu hơn mười tuổi phải “làm mẫu” cho tôi xem. Chỉ dùng một ngón tay cái quặp vào đoạn giữa con chạch mà nó bắt ngon ơ. Tôi làm lại, vẫn không được. Mới hay làm gì cũng phải “có nghề”. Gặp những lỗ sâu, ngón tay trẻ luồn không hết, thì phải cuốc tiếp. Lỗ sâu là chạch "cụ" đấy. Phải cuốc rất khéo để lưỡi cuốc khỏi bập vào làm đứt đôi hay mất phần đuôi chạch. Con chạch "cụ" bằng ngón tay trỏ người lớn, dài ngót gang tay.
Chạch chấu
Với những góc ruộng còn bùn nhão, chúng chẳng cần dùng cuốc, cứ thế hai tay sắn từng tảng bùn hất lên. Chỉ sắn một nhát đã thấy con chạch lộ ra. Nhiều con “ngoan cố” còn luồn trong bùn nhão, phải hai ba nhát sắn mới lôi được chúng ra. Với những thửa ruộng hay mương nước còn lấp xấp, nhiều đứa có “sáng kiến” đem theo cả ắc quy điện. Sục điện vào, lũ chạch bị điện giật vọt thẳng lên, chẳng cần xắn hay cuốc xới gì cả. Tôi bảo: 
- Làm thế, cá chết hết mất.
- Không sao bác ạ. Giống này sống dai lắm. Chỉ một lúc là nó hồi thôi.
Theo đứa cháu đi bắt chạch từ một giờ chiều đến sẩm tối, khi cái giỏ đã nằng nặng, bác cháu tôi mới về. Đến đầu làng, đã thấy hai ba cái xe máy đứng đợi. Trên mỗi xe là cái sọt lót ni lông đã đổ nước lưng lưng. Những người buôn cá chạch. Rất nhanh, thằng bé hạ giỏ xuống. Cũng rất nhanh, những người buôn này đổ giỏ chạch của chúng ra cái rổ nhựa đã mang sẵn theo, lựa những con ngon, con to rồi cân, rồi xỉa tiền.
Trông họ làm cứ thoăn thoắt. Những con chạch to, chạch ngon ấy trở thành những món chạch rán giòn, chạch xào sả ớt, chạch om, chạch bung, chạch kho tộ… trong những nhà hàng sang trọng trong các thành phố, thị xã, với giá lên đến năm sáu chục ngàn một đĩa; còn mớ tiền lẻ hơn chục ngàn đồng trở thành sách vở, thành cả áo Tết cho những đứa trẻ nhà nghèo. Về đến nhà, trong giỏ của cháu tôi chỉ còn độ dăm lạng toàn những con “chạch loại”, hiếm hoi lắm mới có con bằng gốc đũa. Phần lớn là loại chạch bằng cuộng rạ hay bằng đầu đũa ăn cơm. Mẹ nó chửi:
- Tiên sư mày. Hôm nay có bác về, sao mày không để cả lại. Bác ở thành phố, bác ăn làm sao được những con chạch ranh này.
Tôi vội gạt đi. Ở thành phố, tôi cũng mấy khi được ăn loại đặc sản này, vì giá của nó hiện đã đến sáu bẩy chục ngàn một cân. Mỗi ngày trong thời “sống chung với lạm phát” này, bữa ăn nhà tôi lại đạm bạc thêm bởi giá cả leo thang vùn vụt. Bây giờ, mỗi lần muốn mua một con cá, vợ tôi cứ phải đứng bên hàng cá cả tiếng đồng hồ, chờ có con nào trong chậu cá không chịu nổi, phềnh bụng lên, hết ngáp hẳn mới dám hỏi mua. Vì những con cá ấy, giá chỉ bằng một nửa hoặc hai phần ba giá những con đang sống. Thị bảo:
- Tuy cá chết nhưng mà còn tươi nguyên, ăn chẳng việc gì sất.
Mua cá kiểu ấy mãi đến nỗi mấy chị hàng cá quen mặt, mỗi lần nhà tôi đi qua lại gọi “có cá chết đây này”…
Mùa cày ải, thợ cày nào cũng dắt bên hông cái giỏi tre hay treo bên cày cái ống nứa rỗng một đầu. Những đường cày có khi phải dừng hàng chục lần. Cày trâu thì họ trâu, cày máy thì hãm máy, để cho thợ cày bắt những con chạch vừa theo lưỡi cày lật lên… Chiều về, người vợ đón giỏ chạch từ tay chồng, trút luôn đám cá vào bếp gio. Cá giẫy, gio bếp bắn tung lên, dăm mười phút sau mới im hẳn. Lại bốc cá lên đem rửa.
Gio bếp làm chạch hết nhớt. Lát riềng xuống đáy niêu đất, xếp cá lên trên, nêm mắm muối và lại xếp thêm một lớp riềng nữa. Đổ xâm xấp nước, đặt niêu cá vào bếp, đổ rổ trấu lên rồi đốt. Đến bữa cơm chiều thì niêu cá chạch đốt bếp trấu cũng khô rang. Mở vung ra, mùi chạch kho riềng thơm điếc mũi. Bên niêu cá chạch và nồi cơm gạo mới, người chồng nhâm nhi chén rượu, vợ và lũ con hể hả bới bới đơm đơm. Người ta tạm quên đi chuyện từ cái kim sợi chỉ hôm qua giá này hôm nay đã giá khác…
