Hậu họa lớn khó khắc phục
Hoạt động phát triển kinh tế - xã hội hiện nay đã và đang tạo ra nhiều áp lực tiêu cực lên môi trường và đặt ra những yêu cầu cấp thiết trong công tác bảo vệ môi trường, trong đó, việc phòng ngừa, ứng phó và khắc phục sự cố môi trường cần được đặc biệt quan tâm.
Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến hậu quả nghiêm trọng khi các sự cố môi trường xảy ra mà chủ yếu là do những sơ xuất, bất cập trong công tác phòng ngừa, năng lực và hiệu quả hạn chế trong các hoạt động ứng phó, khắc phục sự cố. Đơn cử sự cố môi trường nghiêm trọng như nổ hóa chất Nhà máy Nhiệt điện Hải Phòng, Đạm Hà Bắc, Photpho vàng Lào Cai, tràn dầu ở 10 tỉnh, thành... gây rất nhiều thiệt hại cho kinh tế xã hội.
Đó là chưa kể đến các sự cố tràn dầu ảnh hưởng nghiêm trọng đên môi trường các khu vực có biển. Ước tính, từ năm 1989 đến nay, vùng biển nước ta có khoảng trên 100 vụ tràn dầu do tai nạn tàu, các vụ tai nạn này đều đổ ra biển từ vài chục đến hàng trăm tấn dầu. Những vụ tràn dầu thường xảy ra vào tháng 3 và tháng 4 hàng năm ở miền Trung; từ tháng 5 đến tháng 6 ở miền Bắc. Sự cố môi trường tràn dầu có thể xem là một trong những dạng sự cố làm tổn thất kinh tế lớn nhất, trong các loại sự cố môi trường do con người gây ra. Hiện việc xác định vị trí dầu tràn và khắc phục sự cố này ở Việt Nam còn nhiều hạn chế, cả về cơ sở pháp luật và các trang thiết bị, phương tiện kỹ thuật chuyên dụng để khắc phục ô nhiễm tràn dầu.
 |
| Sự cố xảy ra gây ảnh hưởng đáng kể đến môi trường và các hoạt động kinh tế, xã hội |
Theo đánh giá từ phía Tổng cục Môi trường, mặc dù đã có nhiều quy định và hướng dẫn nhưng công tác phòng ngừa, ứng phó sự cố môi trường vẫn chưa đạt hiệu quả cao như mong đợi. Công tác phòng ngừa chưa được các tổ chức, doanh nghiệp quan tâm đúng mức, dẫn đến nhiều sự cố xảy ra đã gây ảnh hưởng đáng kể đến môi trường và các hoạt động kinh tế, xã hội. Trong đó nguyên nhân dẫn đến công tác ứng phó sự cố môi trường chưa hiệu quả là do còn hạn chế về nguồn lực, năng lực và cơ chế phối hợp.
Do đó trong điều kiện hiện nay, để nâng cao hiệu quả công tác phòng ngừa, ứng phó sự cố môi trường cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan quản lý Nhà nước và các cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ, tập trung vào việc tăng cường năng lực, nâng cao nhận thức, xây dựng, áp dụng và nhân rộng các mô hình kiểu mẫu trong lĩnh vực này. Bên cạnh đó, cần tăng cường sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý Nhà nước trong việc xây dựng các quy định, cơ chế, chính sách về phòng ngừa, ứng phó sự cố môi trường nhằm nâng cao tính khả thi và hiệu quả của công tác này.
Chồng lấn luật khó triển khai
Sự cố môi trường (SCMT) với nội hàm tại Luật BVMT 2014 đã gần với các định nghĩa của UNEP và các nước có hệ thống pháp luật về môi trường hoàn thiện. Với cách diễn giải tại Điều 3.10, đó là “sự cố xảy ra trong quá trình hoạt động của con người hoặc biến đổi của tự nhiên, gây ô nhiễm, suy thoái hoặc biến đổi môi trường nghiêm trọng”. Định nghĩa này đã khắc phục thiếu sót kỹ thuật của các luật trước đó vốn xem SCMT là “tai biến hoặc rủi ro” mà chưa dự liệu được các hành vi cố ý và ác ý với môi trường. Tuy nhiên, dù khắc phục được thiếu sót về định nghĩa, Luật BVMT 2014 cũng chưa có những cơ chế phòng ngừa, phát hiện, xử lý và chế tài đối với loại hành vi có xu hướng tăng lên này và trong thực tế đã gây ra những SCMT để lại hậu quả nghiêm trọng.
Đối với một vấn đề rộng lớn như môi trường, việc nghiên cứu cũng như bảo vệ khách thể này không chỉ dựa vào mỗi một luật có tên gọi đó. Rất nhiều luật chuyên ngành khác cũng có quy định về BVMT trong phạm vi chuyên ngành và lĩnh vực điều chỉnh. Từ thời điểm ban hành Luật BVMT 2005 trở lại đây, nhiều luật chuyên ngành có liên quan cũng được ban hành, sửa đổi: Luật Hóa chất (2007), Luật Dầu khí (2008, sửa đổi), Luật Khoáng sản (2010), Luật Tài nguyên nước (2012), Luật Phòng chống thiên tai (2013), Luật Phòng cháy và chữa cháy (2013, sửa đổi), Luật Xây dựng (2014, sửa đổi)…
Trong thực tiễn vẫn có sự chồng lấn hoặc mâu thuẫn giữa các luật chuyên ngành liên quan đến vấn đề BVMT do công tác lập pháp, lập quy còn bất cập và các cơ quan quản lý Nhà nước, thực thi pháp luật còn có cách hiểu và áp dụng khác nhau. Tuy nhiên, cần phải xác định Luật BVMT là luật chuyên ngành về BVMT. Một điều khoản áp dụng thường thấy tại các luật khác là “khi luật chuyên ngành có quy định khác thì áp dụng theo luật chuyên ngành”. Điều 83 Luật Ban hành Văn bản quy phạm pháp luật 2008 quy định nguyên tắc áp dụng văn bản có hiệu lực pháp lý cao hơn và văn bản được ban hành sau, nếu cùng cơ quan ban hành. Như vậy, những luật chuyên ngành có liên quan nêu trên trong quan hệ với Luật BVMT về vấn đề BVMT chỉ có thể là căn cứ để viện dẫn các tiêu chuẩn, quy chuẩn, quy trình và quy phạm của chuyên ngành đó để áp dụng Luật BVMT.
Đơn cử, có quá nhiều Bộ, ngành liên quan với thẩm quyền chủ trì, lập quy, hướng dẫn và kiểm soát tuân thủ nhiều nội dung quan trọng quy định trong Luật BVMT. Với số đầu mối 10 Bộ, ngành được giao đích danh trong Luật BVMT 2014, chức năng, nhiệm vụ giữa các Bộ trở nên chồng chéo và không có đơn vị đủ thẩm quyền để chịu trách nhiệm cho một vấn đề cụ thể về BVMT
Mặt khác, khi nào vẫn còn quy định cá nhân, hộ gia đình bị thiệt hại có nghĩa vụ chứng minh thiệt hại, tạm ứng án phí dân sự khi khởi kiện đòi bồi thường; cơ quan quản lý Nhà nước và thực thi pháp luật lĩnh vực BVMT vẫn còn chưa có công cụ và cơ chế hiệu quả để thực thi pháp luật, công tác bảo vệ sức khỏe con người và môi trường, bảo vệ lợi ích cộng đồng và công cộng sẽ vẫn còn chưa đạt được hiệu quả như mong muốn.
Phương Anh
