Việc thiếu các quy định rõ ràng trong công tác thực thi sẽ khiến cả cơ quan thực thi lẫn người tiêu dùng rơi vào khoảng trống pháp lý, đặc biệt trong bối cảnh các sản phẩm này ngày càng phổ biến tại thị trường quốc tế và có khả năng thâm nhập ngược trở lại Việt Nam qua các hình thức nhập lậu.
Bà Nguyễn Quỳnh Liên, Trưởng ban Dân chủ, Giám sát và Phản biện xã hội, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã có trao đổi liên quan đến nội dung này.
Quốc hội ban hành Nghị quyết 173, dưới góc độ giám sát và phản biện xã hội, để Nghị quyết 173 có thể thực thi hiệu quả và đảm bảo bảo vệ sức khỏe cộng đồng, điều này đặt ra vấn đề khung pháp lý như thế nào để thực thi được lệnh cấm sử dụng, lưu hành thuốc lá mới của Quốc hội, thưa bà?
Về vấn đề quản lý sản phẩm thuốc lá mới, tôi đã tham gia chia sẻ tại nhiều tọa đàm trước khi có Nghị quyết 173. Chúng tôi đã cân nhắc rất kỹ các các yếu tố kinh tế, xã hội, đặc biệt là yếu tố bảo vệ lợi ích hợp pháp của nhân dân nói chung và của người tiêu dùng nói riêng đối với các mặt hàng thuốc lá (bao gồm thuốc lá truyền thống, thuốc lá mới). Hiện nay theo Nghị quyết 173, chúng ta đang chia thuốc lá mới thành hai dòng là thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng.
Quốc hội chất vấn các cơ quan quản lý về sản xuất, xuất nhập khẩu như Bộ Công Thương; các vấn đề liên quan tiêu chuẩn hàng hóa là Bộ Khoa học - Công nghệ; quản lý về sức khỏe người tiêu dùng là Bộ Y tế. Tại phiên chất vấn đó, Quốc hội ra Nghị quyết 173.
Bà Nguyễn Quỳnh Liên, Trưởng ban Dân chủ, Giám sát và Phản biện xã hội, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Ảnh: Quang Vinh.
Nghị quyết thường phải được ban hành với trình tự thủ tục rất chặt chẽ, cùng với đánh giá tác động sâu sắc, từ đó mới đưa ra được các quy định có tính chất là cấm lưu hành hay cho lưu hành, hay cho lưu hành nhưng có sự quản lý, kiểm soát chặt chẽ. Tuy nhiên, ngay tại kỳ họp thứ 8 (tháng 11/2024), Quốc hội đã ban hành điều cấm trong Nghị quyết về kết luận của phiên chất vấn.
Hiện nay, giới trẻ đang ngày càng tiếp cận, sử dụng rất nhiều các sản phẩm thuốc lá điện tử. Theo điều tra năm 2019 của WHO, tỷ lệ sử dụng thuốc là điện tử trong học sinh từ 15-17 tuổi tại Việt Nam là 2,6% trong số hơn 18 triệu người sử dụng thuốc lá. Tỷ lệ ở 13 - 15 tuổi là 3,5% trong năm 2022. Độ tuổi ngày càng giảm xuống thấp. Đến thời điểm hiện nay, trong hơn 18 triệu người sử dụng thuốc lá tại Việt Nam cũng đang có xu hướng dịch chuyển dần sang sử dụng thuốc lá mới.
Theo tôi khi chúng ta cấm sản xuất một mặt hàng và kinh doanh nhập khẩu, chứa chấp, vận chuyển... chúng ta cần hoàn thiện hệ thống pháp luật một cách đồng bộ, đi kèm chế tài hành chính và hình sự.
Nếu Nghị quyết 173 đã chỉ ra hành vi cấm thì sửa đổi pháp luật không khó. Quan trọng là các bộ, ngành có trách nhiệm phải vào cuộc sớm, đồng bộ hành lang pháp lý. Đối với hệ thống pháp luật, chúng tôi thấy cần sớm kiện toàn, sớm hoàn thiện đồng bộ thay vì chỉ tập trung xử phạt hành chính với hành vi. Những quy định cần sớm sửa đổi, bổ sung các điều của pháp luật để đưa Nghị quyết 173 thật sự đi vào cuộc sống.
Trong bối cảnh triển khai các chính sách kiểm soát thuốc lá mới, nhiều nhóm đối tượng liên quan, trong xã hội có giới trẻ đến người hút thuốc trưởng thành, doanh nghiệp, các doanh nghiệp FDI. Thưa bà, chúng ta cần cân nhắc các yếu tố nào để mọi đối tượng đều được bảo vệ một cách bình đẳng, công bằng?
Mặt hàng này là hàng hóa rất đặc biệt, có tác động rất lớn, ảnh hưởng tới một chuỗi từ khâu sản xuất, lưu thông, kinh doanh đến vận chuyển, sử dụng. Mặt hàng này cũng tác động trực tiếp tới sức khỏe người tiêu dùng. Chúng ta đã bàn thảo rất kỹ về các vấn đề liên quan đến hoàn cảnh đời sống, khung pháp lý, đặt ra những quy định để làm sao vừa thực hiện được yêu cầu quản lý nhưng đồng thời cũng đảm bảo hài hòa lợi ích người tiêu dùng đa dạng.
Quy định ở Nghị quyết 173 đã xác định ưu tiên bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng nhiều hơn các yếu tố về mặt kinh tế. Trước khi có Nghị quyết 173, Bộ Công Thương từng đề xuất thí điểm quản lý, cho sản xuất nhưng theo phân loại hàng hóa. Những loại thuốc lá mới nào có tính chất truyền thống, tương tự thuốc lá điếu đang được lưu hành sẽ cho thí điểm lưu hành, quản lý chặt chẽ. Loại thuốc lá mới nào gây ảnh hưởng đặc biệt mà khoa học, y tế đã chứng minh thì cấm tuyệt đối...
Hiện nay, Nghị quyết 173 đặt ra thách thức rất lớn cho các nhà quản lý, nhất là đối với xây dựng hệ thống pháp luật. Trước đây, chúng tôi từng ngồi bàn thảo về vấn đề sửa đổi Luật PCTHTL. Nếu coi đây là thuốc lá thì định nghĩa như thế nào để phân biệt với thuốc lá đang được lưu hành? Định nghĩa như thế nào để người tiêu dùng hay nhà quản lý không bị nhầm lẫn, và đặt ra các quy định để quản lý rành mạch... Nếu không rõ ràng sẽ dễ bị đánh tráo khái niệm. Nó sẽ bị lai ghép, không phân biệt được đâu là loại bị cấm hoàn toàn, đâu là loại được lưu hành, đâu là loại sản xuất có điều kiện? Trong bối cảnh khoa học công nghệ phát triển như vũ bão hiện nay, rất khó để mô tả theo khái niệm nhận diện nội hàm hoàn chỉnh.
Thế giới cũng có hai luồng khác nhau, có quốc gia cho lưu hành, có quốc gia cho lưu hành một phần và quản lý. Việt Nam là cấm. Chúng ta cần phải hài hòa được, có chính sách để quản lý, có chế tài xử lý vi phạm... Làm sao để vừa không bị mất nguồn đầu tư FDI tương đối lớn, vừa không ảnh hưởng tới người tiêu dùng, doanh nghiệp, khách du lịch...
Hơn 18 triệu người sử dụng thuốc lá tại Việt Nam cũng đang có xu hướng dịch chuyển dần sang sử dụng thuốc lá mới. Ảnh: Minh họa.
Chúng ta phải bắt đầu từ các đạo luật. Luật PCTHTL để tuyên ngôn nó là loại gì, nằm trong khung nào; rồi đến Luật Đầu tư... Nếu chỉ nêu quy định cấm chung chung, đưa ra khái niệm dùng chung là thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng mà không có phân biệt, không có điều chỉnh rất kỹ lưỡng, ngay từ khâu sản xuất... thì cũng đã có vấn đề về quản lý.
Dưới góc độ bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, chúng tôi quan niệm rằng, tất cả hàng hóa, sản phẩm nào gây hại cho con người, gây hại ở mức độ nào chúng ta sẽ quản lý và kiểm soát ở mức độ đó. Quy trình xây dựng pháp lý cần có sự tham gia rất sát của người dân, các tổ chức xã hội, các chuyên gia, nhà khoa học, cộng đồng doanh nghiệp. Chúng ta không tuyệt đối hóa những lợi ích này mà bỏ qua các lợi ích khác. Chúng ta cần hài hòa và cần phải có khung pháp lý.
Nghị quyết 173 được đưa ra rất nhanh, nhưng hệ thống pháp luật để triển khai được Nghị quyết 173 cần phải làm rất bài bản, thận trọng, xem xét nhiều yếu tố và đánh giá kỹ lưỡng, bảo đảm sự tham gia của các bên liên quan trong các chính sách có liên quan. Như vậy, chúng ta sẽ có hành lang pháp lý vừa hiệu quả vừa khả thi và đáp ứng được các vấn đề của xã hội đang đặt ra.
Hiện nay, nhiều chuyên gia đề xuất sửa đổi Luật Phòng, Chống tác hại của thuốc lá 2012 để tạo hành lang pháp lý đồng bộ. Dưới góc nhìn phản biện xã hội, bà có lo ngại gì nếu hệ thống pháp luật được sửa đổi chậm trễ hoặc thiếu sự tham gia của các bên liên quan, thưa bà?
Tôi thấy rất đáng lo ngại. Một quyết sách ảnh hưởng đến hàng triệu người tiêu dùng, hàng chục nghìn nhà bán lẻ, doanh nghiệp và cả nhà đầu tư nước ngoài thì không thể xây dựng luật trong phòng kín, mà phải có tiếng nói từ thực tiễn.
Chúng tôi cho rằng, quá trình sửa luật cần có sự tham gia tích cực của người dân, các tổ chức xã hội, giới chuyên gia, doanh nghiệp và cả cộng đồng khoa học. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam sẵn sàng đóng vai trò cầu nối, giám sát độc lập, và đề xuất giải pháp hài hòa giữa bảo vệ sức khỏe và không gây thiệt hại phi lý cho người dân, doanh nghiệp.
Trân trọng cảm ơn bà!
