Chống lũ ở xứ Đông: [Bài 5] Xây dựng những 'pháo đài' chống lũ

Hải Dương, miền đất trù phú nơi hạ lưu sông Hồng, như một tấm lưới xanh được dệt nên bởi hệ thống sông ngòi dày đặc. Sông Thái Bình, sông Kinh Thầy, sông Luộc, sông Gùa… luân chuyển nhịp thở của đất, mang phù sa bồi đắp những bãi bồi màu mỡ.

Thế nhưng những dòng nước hiền hòa ngày thường bỗng trở nên hung dữ mỗi mùa mưa lũ tràn về. Theo suốt các triền sông là hệ thống đê điều như những vành đai chắn lũ, không chỉ bảo vệ đồng ruộng, làng mạc mà còn gìn giữ nhịp sống yên ả của người dân bao đời nay.

Mỗi đợt bão lớn, từng khúc đê như gồng mình chống chọi còn người dân thì thức trắng đêm canh đê, tay cầm xẻng, vai vác bao tải đất, cứu lấy mái nhà, mảnh vườn sau lưng. Khi nước rút, người Hải Dương lại dốc sức vá đê, sửa cống, dựng lại từng nhịp cầu nhỏ như dựng lại niềm tin từ trong thử thách của thiên nhiên.

Những bài học, kinh nghiệm quý báu trong phòng chống thiên tai ở Hải Dương được hun đúc qua bao thế hệ, như những trang sử viết bằng mồ hôi, nước mắt và cả máu của người dân vùng lũ. Chỉ mới gần 1 năm trước thôi, cơn bão Yagi với sức tàn phá dữ dội đã để lại những vết hằn chưa kịp nguôi trong lòng người Hải Dương.

Nhưng cũng từ chính thực tiễn khốc liệt đó, vùng đất xứ Đông đã rút ra bài học xương máu. Đó là phòng chống thiên tai không thể chỉ trông chờ vào may mắn hay cứu trợ mà phải bắt đầu từ sự chuẩn bị kỹ lưỡng, sự chủ động của từng địa phương, từng người dân như một trận chiến không hồi kết với thiên nhiên.

Năm nay, theo nhận định từ các cơ quan khí tượng thủy văn, nhiều biểu hiện thời tiết bất thường được ghi nhận, gây lo ngại lớn cho công tác phòng chống thiên tai. Hiện tượng không khí lạnh xuất hiện ngay giữa mùa hè, vốn là điều hiếm gặp, đã tạo ra những biến động mạnh về nhiệt độ, lượng mưa, và độ ẩm không khí. Đặc biệt, năm 2025 có 2 tháng 6 âm lịch, kéo dài mùa mưa bất thường, gây khó khăn cho việc lập kế hoạch ứng phó theo chu kỳ thời tiết truyền thống.

Mùa mưa bão năm nay được cảnh báo sẽ diễn biến cực kỳ phức tạp. Các loại hình thiên tai như mưa lớn, bão mạnh, áp thấp nhiệt đới, lũ quét, ngập lụt và sạt lở đất có thể xảy ra với tần suất dày và cường độ cao.

Theo ông Nguyễn Khắc Nguyên, Phó Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi tỉnh Hải Dương, những biến động bất thường của thời tiết đang đặt ra 2 thách thức lớn trong công tác phòng chống thiên tai.

Thứ nhất, công tác dự báo, cảnh báo thiên tai gặp nhiều khó khăn do thời điểm mưa bão không còn rõ ràng, các hiện tượng thời tiết cực đoan xuất hiện dày đặc, diễn biến nhanh và khó lường.

Thứ hai, việc chuẩn bị các điều kiện ứng phó sẽ trở nên bị động nếu dự báo không sát với thực tế. Vì vậy, các kịch bản ứng phó thiên tai cần được xây dựng theo hướng linh hoạt, thích ứng cao, không chỉ dựa trên chu kỳ truyền thống mà phải cập nhật sát với tình hình thực tiễn.

“Phương án hộ đê năm 2025 của Hải Dương đã có những điều chỉnh đáng chú ý nhằm thích ứng với những biến động ngày càng khó lường của thời tiết cực đoan. Không chỉ dừng lại ở việc chống lũ theo tần suất thiết kế như truyền thống, kịch bản năm nay đã lồng ghép thêm các tình huống bất thường như mưa lớn vượt ngưỡng, lũ cao bất thường, thậm chí lũ vượt quá tần suất thiết kế, cùng các sự cố bất lợi như mất điện, mất thông tin liên lạc”, ông Nguyễn Khắc Nguyên phân tích.

Đặc biệt, mô hình “4 tại chỗ”, vốn đã trở thành nguyên tắc cốt lõi trong phòng chống thiên tai, nay được mở rộng thành “4 tại chỗ + dữ liệu + cộng đồng”. Trong đó, yếu tố dữ liệu và công nghệ được đưa vào như một công cụ hỗ trợ đắc lực.

Cụ thể, bản đồ số hóa các điểm xung yếu đê điều được cập nhật liên tục, dữ liệu mực nước lũ từ đợt mưa lũ sau bão Yagi năm 2024 được tích hợp, hệ thống cảnh báo lũ thời gian thực được triển khai qua các nền tảng phổ biến như Facebook, Zalo.

Cũng theo ông Nguyên, thực tế triển khai cho thấy, hệ thống trạm đo mưa chuyên dụng và cộng đồng đã bắt đầu phát huy tác dụng khi có thể cung cấp thông tin nhanh, chính xác, giúp Ban chỉ huy cấp xã xác định được các khu vực nguy cơ cao để chủ động ứng phó, huy động lực lượng và vật tư kịp thời. Đây được xem là bước tiến quan trọng trong việc “số hóa” công tác phòng chống thiên tai, đưa công nghệ và cộng đồng vào trung tâm của chiến lược thích ứng với biến đổi khí hậu.

Nghị quyết số 22/2024/NQ-HĐND của HĐND tỉnh Hải Dương về “Tăng cường năng lực phòng chống thiên tai giai đoạn 2024 - 2026” đã thổi luồng sinh khí mới vào công tác phòng chống thiên tai ở cấp cơ sở, nơi được xem là tuyến đầu, vừa sát dân vừa gần đê. Một trong những điểm đột phá là việc trao quyền chủ động hơn cho UBND cấp xã, khi được giao trực tiếp dự toán dự phòng thiên tai, giúp các địa phương không còn bị động trong việc mua sắm vật tư, trang thiết bị trước mùa mưa bão.

Danh mục vật tư đã được chuẩn hóa, thủ tục mua sắm được rút gọn, giúp quá trình chuẩn bị diễn ra nhanh chóng, kịp thời. Cùng với đó, Chi cục Thủy lợi giờ đây có thêm công cụ pháp lý để đôn đốc, giám sát các xã, thị trấn cập nhật phương án “4 tại chỗ”, xác định rõ điểm xung yếu và báo cáo định kỳ ngay từ đầu quý II hằng năm.

“Không chỉ dừng lại ở cơ chế, vấn đề nhân lực cũng được quan tâm đúng mức. Chi cục đang phối hợp với Sở Nội vụ đề xuất bổ sung định biên cán bộ chuyên trách phòng chống thiên tai tại các xã ven đê, lực lượng nòng cốt không thể thiếu trong những thời khắc ‘giờ vàng’ khi thiên tai ập đến. Đây là bước tiến quan trọng giúp xây dựng nền phòng chống thiên tai vững chắc từ cơ sở, lấy chủ động làm trọng tâm, lấy thực tiễn làm thước đo hiệu quả”, ông Nguyễn Khắc Nguyên nhấn mạnh.