Ứng dụng số “made in Vietnam” trao quyền cho những người thu gom rác

Nếu bạn nghĩ công nghệ số chỉ dành cho những văn phòng, hãy thử một lần nhìn vào chiếc điện thoại cũ của chị ve chai đầu ngõ. Có thể bạn sẽ bất ngờ: từ chiếc smartphone đơn giản ấy, những tấn rác thải đô thị đang được ghi nhận, số hóa, và giúp giảm lượng khí nhà kính cho thành phố bạn đang sống.

Đó chính là câu chuyện của Waznet - ứng dụng số đầu tiên được phát triển bởi Trung tâm Nghiên cứu Môi trường và Cộng đồng (CECR), nằm trong khuôn khổ dự án “Tăng cường quyền con người và bình đẳng giới thông qua hành động ứng phó với biến đổi khí hậu và giảm thiểu rủi ro thiên tai”, do tổ chức UN Women thực hiện với sự tài trợ của Chính phủ New Zealand và Thụy Điển. Ứng dụng này hướng tới đối tượng là phụ nữ phi chính thức ở Việt Nam, nhằm biến những hoạt động thầm lặng của họ thành số liệu cụ thể, phục vụ công cuộc chống biến đổi khí hậu.

Tiếp nối thành công đó, dự án chuyển sang giai đoạn mới với tên gọi “Phụ nữ vì xã hội thích ứng chống chịu thích nghi và phục hồi trước khí hậu nhằm thúc đẩy bình đẳng giới và quyền của phụ nữ thông qua hành động ứng phó với biến đổi khí hậu và giảm thiểu rủi ro thiên tai giai đoạn 2025 – 2026”. Giai đoạn này tiếp tục thúc đẩy sự tham gia hiệu quả và nâng cao vai trò của phụ nữ trong các nỗ lực giảm thiểu rủi ro thiên tai, thích ứng với biến đổi khí hậu ở Việt Nam.

Một kết quả quan trọng dự án hướng tới là “Các nhóm phụ nữ và nhóm yếu thế khác được tham gia, đại diện như các chủ thể môi trường chính trong quá trình ra quyết định về khí hậu và giảm thiểu rủi ro thiên tai”.

Phụ nữ ve chai: Chiến binh môi trường bị lãng quên

Biến đổi khí hậu là cuộc khủng hoảng của mọi quốc gia - Việt Nam không ngoại lệ. Từ những trận lũ dữ đến nắng nóng lịch sử - hậu quả của phát thải khí nhà kính ngày càng hiện hữu. Giữa dòng chảy ấy, phụ nữ thu gom phế liệu, ve chai… lại là những người âm thầm góp phần làm sạch thành phố, giảm rác chôn lấp, từ đó góp phần giảm phát thải khí nhà kính. Thế nhưng, vai trò này rất ít khi được đo đếm chính thức.

“Ngày trước, mỗi ngày tôi nhập được 3.000 kg phế liệu, giờ chỉ còn 800 - 1.200 kg. Giá đồng nát xuống thấp, thu nhập giảm, cuộc sống cũng bấp bênh hơn, nhưng chúng tôi vẫn cố gắng bám nghề. Công việc tuy đơn giản nhưng tôi cảm thấy vui vì mình cũng góp phần nhỏ bé làm thành phố sạch hơn, bầu không khí trong lành hơn cho mọi người”, chị Ngô Thị Thu, một nữ ve chai ở Mễ Trì Thượng chia sẻ. Câu chuyện của chị cũng là câu chuyện chung của khoảng 1.8 triệu phụ nữ đô thị Việt Nam - những “chiến binh thầm lặng” trong cuộc chiến bảo vệ môi trường.

Waznet: Sáng kiến công nghệ được quốc tế đánh giá cao

Nhận ra giá trị to lớn nhưng chưa được ghi nhận ấy, từ năm 2019, CECR cùng các đối tác đã xây dựng Waznet - ứng dụng điện thoại dành riêng cho phụ nữ ve chai, giúp họ ghi lại từng cân rác, từng vỏ lon, từng bao nilon… Từ đó, mọi đóng góp đều trở thành dữ liệu minh bạch phục vụ đánh giá, hoạch định chính sách và cam kết khí hậu quốc gia.

Theo Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) cập nhật của Việt Nam, nước ta sẽ giảm 18,3% lượng phát thải khí nhà kính trong lĩnh vực quản lý chất thải so với Kịch bản phát triển thông thường, tương ứng với 8,46 triệu tấn CO2 tương đương vào năm 2030. Để đạt được con số này, không thể thiếu vai trò của lực lượng thu gom phi chính thức, và Waznet đang mở ra một cánh cửa để chính họ chủ động lên tiếng, ghi nhận thành quả của mình.

Chị Đoàn Bảo Hân (CECR) cho biết: chỉ trong 7 ngày thí điểm tại Hà Nội, 6 hộ gia đình và 15 chị ve chai đã thu gom được 4,6 kg rác tái chế (từ hộ gia đình) - giảm phát thải 61,8 kg CO2, và 86 tấn rác (từ nhóm ve chai) - giảm 38 tấn CO2. Ở Thái Bình, Hà Tĩnh, hàng chục chị em tiếp tục nhân rộng sáng kiến, biến “nhặt rác” thành hoạt động góp phần giảm phát thải quốc gia.

Không chỉ các tổ chức trong nước mà cả quốc tế cũng đánh giá cao bước tiến công nghệ này. Bà Parimita Mohanti, Giám đốc dự án Empower II (Chương trình Môi trường LHQ - UNEP) nhận định: “Quản lý chất thải là lĩnh vực then chốt vừa giúp giảm phát thải khí nhà kính, vừa mở ra nhiều cơ hội sinh kế cho phụ nữ. Việt Nam đã làm được điều mà nhiều nước phải học tập: biến sáng kiến địa phương thành giải pháp toàn cầu”.

Bà Athena Denise Galao, Trưởng nhóm Biến đổi khí hậu, Thiên tai ứng phó nhân đạo khu vực Châu Á Thái Bình Dương, tổ chức UN Women Việt Nam, nhấn mạnh: “Tôi ấn tượng khi các tổ chức xã hội dân sự Việt Nam đã phát triển những ứng dụng số phù hợp với thực tiễn cộng đồng - điều rất độc đáo và cần được nhân rộng. Chính từ đây, tiếng nói của phụ nữ sẽ được lắng nghe hơn trong mọi chính sách khí hậu”.

Cuối cùng, dù còn không ít rào cản phía trước và không phải ai cũng thành thạo sử dụng điện thoại thông minh, nhưng Waznet đã chứng minh rằng chỉ cần một ứng dụng phù hợp, những “người nhặt rác” âm thầm vẫn có thể trở thành “chiến binh công nghệ”, trực tiếp góp phần hiện thực hóa mục tiêu phát thải thấp và phát triển bền vững. Biết đâu, chính những chiếc điện thoại nhỏ bé và đôi bàn tay lam lũ ấy sẽ trở thành mắt xích quan trọng, giúp Việt Nam tiến gần hơn tới mục tiêu khí hậu, xây dựng thành phố xanh, sạch hơn, không chỉ trên báo cáo mà còn hiện hữu trong từng nhịp sống thường ngày của mỗi chúng ta.