Thế giới đang đứng trước một khủng hoảng nhựa vô cùng nghiêm trọng. Năm ngoái, cả thế giới ước tính đã tạo ra khoảng 400 triệu tấn rác thải nhựa. Từ chai nước, đồ dùng phẩm, ống nhựa đến áo sơ mi polyester, nhựa đang tràn lan khắp nơi và gây ra những hệ luỵ nghiêm trọng cho hệ sinh thái, sức khoẻ và khí hậu.
Nguy cơ từ nhựa và những con số ám ảnh
Rác thải nhựa xuất hiện ở mọi nơi trên hành tinh, từ đại dương đến sa mạc, đang gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho hệ sinh thái và sức khỏe con người. Ảnh: Naja Bertolt Jensen.
"Ô nhiễm nhựa là một trong những mối đe dọa môi trường nghiêm trọng nhất mà Trái đất đang đối mặt. Tuy nhiên, đây là một vấn đề chúng ta hoàn toàn có thể giải quyết," Elisa Tonda, Trưởng nhánh Tài nguyên và Thị trường của Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP), cho biết. "Giải quyết được vấn đề này không chỉ cứu nguy cho con người và hành tinh, mà còn mở ra nhiều cơ hội kinh tế."
Trong bối cảnh các quốc gia đang đàm phán một Thỏa thuận toàn cầu ràng buộc pháp lý để chấm dứt ô nhiễm nhựa, Ngày Môi trường Thế giới năm nay sẽ tập trung vào việc ngăn rác thải nhựa thâm nhập vào môi trường. Trọng tâm sẽ là việc giảm ô nhiễm từ nhựa dùng một lần và thiết kế lại sản phẩm nhựa để tăng độ bền.
Tình hình nghiêm trọng từng bước được làm rõ. Từ thời điểm những năm 1950, loài người đã sản xuất tới 9,2 tỷ tấn nhựa, trong đó ước tính 7 tỷ tấn đã trở thành rác thải. Trong số đó, nhựa dùng một lần được xem là nguyên nhân nghiêm trọng nhất do không được tái sử dụng và xử lý đúng cách.
Nhựa hiện diện khắp nơi: từ đại dương, sông ngòi, thành phố, cánh đồng, sa mạc cho đến cả vùng băng giá châu Nam Cực.
Chúng đang gây ra hệ luỵ lớn cho hệ sinh thái: cá có thể chết vì nhầm lẫn nhựa làm thức ăn. Các hạt vi nhựa còn xâm nhập vào gan, tinh hoàn và cả sữa mẹ. Trung bình, mỗi lít nước đóng chai chứa tới 240.000 hạt vi nhựa. Và quá trình sản xuất nhựa cũng góp hơn 3% tổng lượng khí nhà kính toàn cầu trong năm 2020.
Tái chế là chưa đủ
Dù tái chế được xem là một phần quan trọng trong giải pháp chống ô nhiễm nhựa, nhưng thực tế cho thấy, đây chưa thể là lời giải duy nhất. Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), chỉ khoảng 9% lượng nhựa toàn cầu thực sự được tái chế. Phần lớn còn lại bị chôn lấp, đốt, hoặc thất thoát ra môi trường.
Nguyên nhân đến từ nhiều phía. Nhiều sản phẩm nhựa không được thiết kế để tái sử dụng hay tái chế hiệu quả – chẳng hạn như bao bì quá mỏng, hoặc nhựa hỗn hợp chỉ có thể tái chế một đến hai lần trước khi mất chất lượng. Một số loại nhựa không thể tái chế vì chứa hóa chất độc hại hoặc chất phụ gia khó phân tách.
Nhà máy tái chế nhựa ở Bangladesh. Ảnh: Reuters.
Bên cạnh đó, cơ sở hạ tầng cho tái chế vẫn còn yếu kém tại nhiều quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển. Hệ thống thu gom không đồng bộ, thiếu công nghệ phân loại và xử lý khiến nhựa thải dễ bị loại bỏ ngay từ đầu. Ngay cả tại các quốc gia công nghiệp, khả năng xử lý cũng không theo kịp tốc độ tiêu thụ đang ngày càng tăng.
Từ năm 2000 đến 2019, sản lượng nhựa toàn cầu đã tăng gấp đôi – một con số cho thấy tốc độ tiêu dùng vượt xa khả năng tái chế hiện có. Nếu không kiểm soát ngay từ khâu sản xuất và thiết kế, tái chế sẽ luôn trong thế bị động, chỉ đóng vai trò “dọn dẹp” thay vì ngăn chặn từ gốc rễ.
Giải pháp toàn diện từ vòng đời sản phẩm
Để giải quyết ô nhiễm nhựa, các chuyên gia cho rằng thế giới cần một cách tiếp cận toàn diện và đồng bộ hơn, trong đó xem xét đến toàn bộ vòng đời của sản phẩm nhựa – từ thiết kế, sản xuất, tiêu dùng đến thu gom và xử lý.
Về mặt thực tiễn, điều đó đồng nghĩa với việc cần giảm phụ thuộc vào nhựa dùng một lần, thiết kế sản phẩm để dùng lâu hơn, an toàn hơn, dễ tái chế và có thể tái sử dụng nhiều lần. Các nhà khoa học cũng khuyến khích việc thay thế nhựa trong những sản phẩm có thể bằng vật liệu bền vững hơn.
Thiết kế lại sản phẩm và chuyển sang vật liệu bền vững là một phần quan trọng trong cách tiếp cận toàn diện nhằm chấm dứt ô nhiễm nhựa toàn cầu. Ảnh minh họa.
Nhiều chính phủ, doanh nghiệp và tổ chức phi lợi nhuận trên khắp thế giới đã bắt đầu thử nghiệm và triển khai nhiều sáng kiến đổi mới. Theo ước tính, cách tiếp cận theo vòng đời sản phẩm có thể giúc thế giới tiết kiệm được 4.500 tỷ USD chi phí xã hội và môi trường từ nay đến năm 2040.
"Chúng ta cần ngừng coi giải pháp cho ô nhiễm nhựa là chi phí", bà Elisa Tonda nhấn mạnh. "Đây là những khoản đầu tư cho sức khoẻ xã hội và hành tinh, những giá trị sẽ mang lại lợi ích lâu dài cho nhiều thế hệ sau này".
Hiện nay, nhiều quốc gia đã ban hành các luật nhằm hạn chế nhựa dùng một lần, đồng thời buộc các nhà sản xuất phải chịu trách nhiệm lâu dài đối với sản phẩm của mình. Tuy nhiên, vì ô nhiễm nhựa là một vấn đề vượt qua mọi biên giới, hợp tác toàn cầu là điều không thể thiếu. Chính vì vậy, các quốc gia đang cùng nhau đàm phán để xây dựng một Thỏa thuận toàn cầu nhằm chấm dứt ô nhiễm nhựa.
Phiên họp tiếp theo của Ủy ban Đàm phán Liên Chính phủ (INC) sẽ diễn ra tại Geneva, Thụy Sĩ từ ngày 5-14/8/2025. Các chuyên gia nhận định, đây là dấu hiệu cho thấy các nhà lãnh đạo thế giới đã nhận thức rõ mức độ nghiêm trọng của cuộc khủng hoảng nhựa, và sẵn sàng tiến tới một thỏa thuận ràng buộc pháp lý để giải quyết vấn đề này một cách thực chất.
Nếu không có hành động quyết liệt, tình hình ô nhiễm nhựa sẽ tiếp tục xấu đi nhanh chóng. OECD dự báo rằng đến năm 2060, lượng rác thải nhựa toàn cầu có thể tăng gần gấp ba, chạm mốc 1 tỷ tấn mỗi năm. Trong xu thế hiện nay, gần một nửa lượng nhựa mới sản xuất có nguy cơ bị chôn lấp, đốt hoặc thất thoát ra môi trường. Cơ hội để thay đổi vẫn còn, nhưng thế giới cần nắm lấy trước khi quá muộn.
