Khi xuất hiện nghịch nhiệt, không khí ô nhiễm lập tức bị phơi bày

"Lỗ hổng" trong quản lý nguồn phát thải 

Những tháng cuối năm 2025, Thủ đô liên tiếp ghi nhận chất lượng không khí suy giảm nghiêm trọng, với nhiều ngày chỉ số chất lượng không khí (AQI) duy trì ở mức xấu và rất xấu. Từ đầu tháng 11 đến nay, các trạm quan trắc của thành phố ghi nhận nồng độ PM2.5 thường xuyên vượt ngưỡng khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới. Hiện tượng nghịch nhiệt xuất hiện trong giai đoạn giao mùa khiến bụi mịn tích tụ và lan rộng ở khu vực nội đô, đặc biệt tại các trục giao thông lớn.

Theo Trung tâm Quan trắc môi trường miền Bắc, vào 20h ngày 7/12, Hà Nội ghi nhận mức ô nhiễm không khí nghiêm trọng khi chỉ số AQI tại trạm Đại học Bách Khoa (cổng Parabol, đường Giải Phóng) đạt 210 - mức rất kém, cao gấp 35 lần khuyến nghị của WHO, khiến thành phố đứng đầu danh sách các đô thị ô nhiễm nhất thế giới trong thời điểm đo. Trước đó, vào lúc 8h00 ngày 1/12, các trạm đo cũng ghi nhận AQI ở ngưỡng cao, có trạm lên tới 192, gần chạm ngưỡng tím. Các số liệu này cho thấy lớp bụi mịn dày đặc bao phủ Hà Nội đang đặt cộng đồng vào tình trạng rủi ro sức khỏe đáng báo động.

Các chuyên gia cho rằng nhiều nguyên nhân cùng lúc tạo áp lực lên chất lượng không khí, từ phương tiện giao thông dày đặc, hoạt động xây dựng đến khí thải từ các khu công nghiệp vùng ven. Mỗi ngày, hàng triệu lượt phương tiện đổ dồn vào trung tâm thành phố. Bên cạnh đó, các nguồn thải dạng điểm ở những tỉnh lân cận như lò gạch, xi măng, các điểm đốt phụ phẩm nông nghiệp hay rác thải cũng góp phần làm tăng nồng độ bụi mịn trong không khí Hà Nội.

Theo TS. Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới Không khí sạch Việt Nam, đợt ô nhiễm kéo dài cuối năm 2025 không phải là hiện tượng đơn lẻ, mà phản ánh lỗ hổng quản lý nguồn phát thải tồn tại nhiều năm qua. Ông chỉ rõ rằng mỗi khi xuất hiện nghịch nhiệt, không khí ô nhiễm lập tức bị phơi bày, cho thấy bụi mịn từ giao thông, xây dựng và công nghiệp vẫn chưa được kiểm soát chặt chẽ.

“Không có giải pháp đơn lẻ nào có thể xử lý ô nhiễm không khí, mà cần tiếp cận tổng hợp từ kiểm soát phương tiện, siết chặt tiêu chuẩn khí thải đến phối hợp liên vùng để giảm phát thải từ gốc. Những cảnh báo này một lần nữa đặt ra yêu cầu cấp thiết về quản trị môi trường đô thị trong bối cảnh Hà Nội hướng tới các mục tiêu phát triển xanh”, TS Tùng nhấn mạnh.

TS Hoàng Dương Tùng cho biết, việc Hà Nội triển khai vùng phát thải thấp và lộ trình cấm xe máy chạy xăng trong khu vực nội đô là bước đi cần thiết để cải thiện chất lượng không khí. Tuy vậy, ông nhấn mạnh thành phố phải có chính sách hỗ trợ người dân chuyển đổi phương tiện và tăng năng lực giao thông công cộng để bảo đảm tính khả thi và công bằng của các biện pháp này.

Cần bảo vệ ngay phụ nữ, trẻ em 

Ô nhiễm không khí gây ra những tác động nghiêm trọng lên sức khỏe, dù bụi mịn gần như vô hình dưới mắt thường nhưng tác động của nó tới sức khỏe lại hữu hình. Khi hít phải, các hạt PM2.5 có thể xuyên sâu vào phổi, đi vào máu và ảnh hưởng tới nhiều cơ quan quan trọng, từ hệ hô hấp, tim mạch đến khả năng miễn dịch. Chính sự xâm nhập âm thầm nhưng dai dẳng này tạo nên những tổn thương khó phục hồi. Phụ nữ mang thai và trẻ em trở thành nhóm chịu rủi ro lớn nhất, bởi cơ thể của nhóm đối tượng này nhạy cảm hơn trước các biến đổi của môi trường và dễ bị tác động ngay cả khi mức phơi nhiễm không quá cao.

Trao đổi về vấn đề này, bà Hoàng Tú Anh, Giám đốc Trung tâm Sáng kiến Sức khỏe và Dân số (CCIHP), cho biết các nghiên cứu quốc tế và nghiên cứu tại TP. Hồ Chí Minh năm 2023 đều ghi nhận mối liên quan rõ rệt giữa phơi nhiễm PM2.5 và các nguy cơ bất lợi cho thai kỳ. Theo bà, cứ tăng mỗi 10 µg/m³ PM2.5 trong thai kỳ, nguy cơ sinh non, trẻ nhẹ cân, tăng huyết áp thai kỳ hoặc các rối loạn phát triển sau sinh có thể tăng từ 5 đến 15%. Đây là các bằng chứng quan trọng cho thấy tác hại không chỉ dừng lại ở triệu chứng hô hấp ngắn hạn, mà còn đe dọa sự an toàn của thai nhi và sức khỏe lâu dài của trẻ nhỏ.

Trong các ngày ô nhiễm nặng, phụ nữ mang thai và trẻ em thường xuất hiện nhiều triệu chứng cấp tính như ho, khó thở, kích ứng mắt và mũi. Trẻ em mắc hen suyễn dễ lên cơn hơn, trong khi người mang thai có thể bị nặng lên các bệnh lý đường hô hấp sẵn có. Các hạt bụi mịn đi sâu vào phế nang làm giảm khả năng trao đổi oxy, dẫn tới mệt mỏi, đau đầu và giảm hiệu suất lao động ngay cả khi tiếp xúc trong thời gian ngắn. Không khí ô nhiễm vì thế không chỉ là vấn đề môi trường mà là đe dọa trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng, thể hiện qua sự gia tăng bệnh hô hấp mùa đông tại các bệnh viện và phòng khám.

Không chỉ vậy, tác hại lâu dài của ô nhiễm không khí đối với sức khỏe còn đáng lo ngại hơn khi nhiều bằng chứng khoa học cho thấy phơi nhiễm PM2.5 kéo dài trong thời thơ ấu có thể dẫn tới giảm chức năng phổi, tăng nguy cơ hen mạn tính, suy giảm miễn dịch và ảnh hưởng phát triển thần kinh. Điều này đặt ra thách thức lớn đối với hệ thống y tế, bởi tổn thương tích lũy trong giai đoạn phát triển có thể tác động đến sức khỏe suốt đời của trẻ. Với phụ nữ mang thai, sự suy giảm sức khỏe liên quan đến ô nhiễm không khí có thể tạo vòng xoáy bất lợi kép, ảnh hưởng cả mẹ và trẻ sơ sinh.

Trong bối cảnh Hà Nội đang thảo luận nhiều biện pháp kiểm soát phát thải như hạn chế xe máy, thúc đẩy giao thông công cộng, chuyển đổi sang phương tiện điện hay xử lý nghiêm hoạt động đốt rác và than tổ ong, câu hỏi đặt ra là các chính sách này liệu có đảm bảo công bằng và hiệu quả hay không? Theo bà Tú Anh, muốn bảo vệ sức khỏe người dân một cách bền vững, thành phố phải ưu tiên nhóm giải pháp kép: vừa giảm phát thải từ gốc, vừa bảo vệ ngay nhóm dễ tổn thương. Điều này đòi hỏi kiểm soát nghiêm nguồn thải lớn như công nghiệp, giao thông và đốt phụ phẩm nông nghiệp; đồng thời tăng truyền thông nguy cơ, hỗ trợ các không gian an toàn trong trường học và khu dân cư, khuyến cáo hạn chế hoạt động ngoài trời vào những thời điểm ô nhiễm nặng. Những giải pháp này không chỉ giảm phơi nhiễm mà còn tăng khả năng chống chịu của cộng đồng trước các đợt ô nhiễm ngày càng phức tạp.

“Một hệ thống quản trị môi trường hiệu quả vì thế phải đảm bảo sự tham gia của người dân, tính minh bạch của số liệu và khả năng phản ứng nhanh của chính quyền. Khi dữ liệu quan trắc được công khai theo thời gian thực, khi các chính sách hỗ trợ nhóm yếu thế được thiết kế bài bản, và khi giao thông xanh được đầu tư đúng mức, chất lượng không khí mới có thể cải thiện theo hướng bền vững”, bà Tú Anh nhấn mạnh.

Ô nhiễm không khí không phải là vấn đề của riêng một mùa hay một nhóm dân cư nào. Nó là thách thức tổng hợp, liên quan tới y tế, môi trường, giao thông và công bằng xã hội. Những gì diễn ra trong những tháng cuối năm 2025 cho thấy Hà Nội cần bước đi mạnh mẽ hơn, dựa trên bằng chứng khoa học và sự đồng thuận của cộng đồng.