Tây Nguyên, Nam Trung Bộ có bản tin khí hậu riêng cho cây trồng chủ lực

Hơn 130.000 hộ dân được tiếp cận bản tin

Tây Nguyên - Nam Trung Bộ là hai vùng có vai trò chiến lược trong phát triển nông nghiệp Việt Nam, song cũng đồng thời chịu ảnh hưởng mạnh từ biến đổi khí hậu.

Tại Tây Nguyên, thách thức lớn đến từ việc thiếu nước tưới vào mùa khô, canh tác độc canh và suy giảm độ phì nhiêu của đất do lạm dụng phân hóa học. Việc sản xuất nông nghiệp chịu ảnh hưởng của thời tiết khiến hoạt động trồng trọt dễ bị gián đoạn, nhất là khi nông dân không được cảnh báo sớm về các đợt hạn hán, mưa trái mùa. Tương tự ở Nam Trung Bộ, cây trồng thường xuyên thiếu nước tưới vào mùa khô, đất bị nhiễm mặn hoặc xói mòn sau mưa lũ.

Trước những thách thức ấy, Trung tâm Nghiên cứu Khí tượng nông nghiệp, Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu đang triển khai thực hiện bản tin “Thông báo và dự báo khí tượng nông nghiệp” cho 15 huyện thuộc 5 tỉnh Đắk Lắk, Đắk Nông, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận.

Cứ mỗi 10 ngày, 3 tháng và 6 tháng, các bản tin sẽ được phát hành và gửi tới người dân qua nhóm Zalo Hội nông dân, Hội phụ nữ. Cán bộ xã, huyện còn phát tin trên loa phát thanh và in, dán tại các điểm sinh hoạt cộng đồng; tuyên truyền trong các buổi họp giao ban thôn, lớp tập huấn nông nghiệp.

Bản tin ghi rõ dự báo nhiệt độ, nắng, mưa, độ ẩm hay sức gió và cảnh báo thời tiết nguy hiểm có khả năng xảy ra. Đặc biệt, trong bản tin còn có kịch bản ứng phó rủi ro do thời tiết, sâu bệnh cho từng loại cây trồng chủ lực trên địa bàn. Theo ông Nguyễn Hồng Sơn, Trưởng phòng Dự báo Khí tượng nông nghiệp, Trung tâm Nghiên cứu Khí tượng nông nghiệp: Bản tin 10 ngày cung cấp các dự báo ngắn hạn để điều chỉnh hoạt động chăm sóc cây trồng kịp thời; bản tin 3 tháng hỗ trợ lập kế hoạch mùa vụ phù hợp với xu thế thời tiết sắp tới; trong khi đó, bản tin 6 tháng giúp hình dung sớm các nguy cơ khí hậu bất thường, từ đó tăng khả năng thích ứng tổng thể cho cả chu kỳ sản xuất.

Phản hồi từ các cơ quan nông nghiệp cấp huyện cũng rất tích cực. Bản tin khí hậu nông nghiệp đã hỗ trợ các cơ quan nông nghiệp huyện và xã trong việc lập kế hoạch sản xuất phù hợp với diễn biến thời tiết, qua đó bảo đảm năng suất và chất lượng cây trồng. Nhiều xã đã chủ động điều chỉnh lịch gieo trồng lúa, bắp, mía... dựa theo bản tin 3 tháng. Thông tin cảnh báo sâu bệnh theo chu kỳ thời tiết trong bản tin giúp nông dân biết được thời điểm cần phòng trừ, nhờ vậy giảm đáng kể chi phí và lượng thuốc bảo vệ thực vật sử dụng, giảm công sức chăm sóc.

“Chỉ trong vòng hơn nửa năm, hơn 130.000 hộ nông dân tại vùng dự án đã thường xuyên tiếp cận bản tin khí hậu nông nghiệp. Bản tin đã góp phần thay đổi rõ rệt cách người dân tổ chức sản xuất, từ bị động sang chủ động, từ ứng phó sang thích ứng”, ông Sơn chia sẻ.

Đằng sau những bản tin “dễ hiểu – dễ áp dụng”

Thực tế, việc xây dựng bản tin khí hậu cần trải qua nhiều bước mới có thể hoàn thiện. Là người trực tiếp tham gia thiết kế bản tin, TS. Nguyễn Hữu Quyền, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Khí tượng nông nghiệp cho biết, từ tháng 11/2024, Trung tâm đã cử nhóm chuyên gia thực hiện chuỗi khảo sát sâu rộng tại 68 xã thuộc 15 huyện, làm việc với nhiều cơ quan, tổ chức liên quan để xác định các nhu cầu thông tin thiết yếu của người dân.

Rất nhiều xã chủ yếu là đồng bà dân tộc thiểu số sinh sống, tỷ lệ hộ nghèo và cận nghèo cao, ít người biết chữ. Vì lẽ đó, những bản tin dự báo bình thường rất khó hiểu với người dân. Ví dụ như, vào tháng 3-4/2024 - trùng với thời kỳ ra hoa và đậu quả non của cây cà phê, cơ quan khí tượng đã dự báo nhiệt độ cao (trên 30 độ C) kéo dài liên tiếp nhiều ngày tại khu vực Tây Nguyên. Tuy nhiên, các dự báo không nhấn mạnh được thông tin này và cũng không có khuyến cáo kèm theo. Hệ quả là tỷ lệ đậu quả của cây cà phê giảm đáng kể, ảnh hưởng chung đến năng suất.

Sau khi tổng hợp nhu cầu thông tin, các mẫu bản tin ra đời. 15 huyện cũng sẽ có 15 bản tin riêng, nhấn mạnh những loại cây trồng chủ lực trên địa bàn. Các thông tin được diễn đạt dễ hiểu, đưa vào nhiều màu sắc, hình ảnh minh họa, biểu tượng để phù hợp với người dân nông thôn. Ngoài ra còn có các bản tin bằng ngôn ngữ của dân tộc thiểu số ở những nơi có đông đồng bào sinh sống.

Công việc phức tạp thật sự đến vào khoảng thời gian sau đó. Các nhóm phối hợp liên ngành từng huyện từng tỉnh được thành lập để trong xây dựng và duy trì bản tin. Trong đó, Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu đóng vai trò là đầu mối kỹ thuật chính. Cán bộ Đài Khí tượng Thủy văn khu vực và địa phương cung cấp dữ liệu khí hậu và dự báo thời tiết định kỳ. Cán bộ các Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Trung tâm Khuyến nông tỉnh/huyện đồng hành xây dựng nội dung khuyến cáo sản xuất, phù hợp với mùa vụ và điều kiện sinh thái từng địa phương. Nhóm ACIS (Dịch vụ Thông tin Khí hậu Nông nghiệp) được thành lập tại cấp tỉnh, huyện, xã là lực lượng nòng cốt thực hiện phối hợp, phản hồi và triển khai phổ biến bản tin tới người dân.

Cơ chế phối hợp được tổ chức linh hoạt nhưng có tính cam kết cao: mỗi tháng tổ chức họp đồng xây dựng bản tin (online hoặc trực tiếp) để trao đổi dữ liệu, chia sẻ dự báo và góp ý nội dung. Nhóm ACIS đóng vai trò tổng hợp thông tin từ người dân, phản hồi hiệu quả sử dụng bản tin để điều chỉnh nội dung phù hợp hơn qua từng kỳ phát hành.

Để bản tin dự án thành bản tin thường kỳ

Dù bản tin khí hậu nông nghiệp đã cho thấy nhiều kết quả tích cực, nhưng vẫn còn một số vấn đề cần tiếp tục cải tiến. Một trong số đó là tăng cường tần suất phát hành trong các giai đoạn sản xuất cao điểm, như mùa gieo trồng, thu hoạch hoặc các thời kỳ xuất hiện nhiều yếu tố khí hậu cực đoan. Ngoài ra, hình thức trình bày bản tin cần đơn giản hóa hơn nữa để phù hợp với nhóm dân tộc thiểu số có trình độ học vấn hạn chế, ví dụ như sử dụng nhiều biểu tượng hình ảnh, sơ đồ màu, hoặc bản tin dạng video.

Thách thức lớn nhất chính là thiếu dữ liệu khí tượng chi tiết cho từng xã, và thiếu nhân lực kỹ thuật tại cấp huyện để tổ chức biên tập bản tin một cách đều đặn và đúng chuyên môn. Để vượt qua khó khăn này, Trung tâm Nghiên cứu Khí tượng nông nghiệp đã tổ chức tập huấn chuyên sâu cho nhóm ACIS huyện, xây dựng bộ công cụ mẫu và hướng dẫn biên tập bản tin phù hợp với từng vùng sinh thái. Ngoài ra, dữ liệu từ các trạm khí tượng tự động và vệ tinh cũng được bổ sung để hỗ trợ nội suy thông tin cho các khu vực chưa có trạm quan trắc cố định.

Để bảo đảm duy trì hiệu quả các bản tin khí hậu nông nghiệp sau khi dự án là yêu cầu cấp thiết nhằm bảo đảm rằng người dân – đặc biệt là các hộ sản xuất nhỏ, phụ nữ và đồng bào dân tộc thiểu số – tiếp tục được hưởng lợi từ hệ thống thông tin khí hậu nông nghiệp đã được thiết lập.

Theo TS Nguyễn Hữu Quyền, trước hết, cần chuyển giao toàn bộ quy trình kỹ thuật, công cụ biên tập bản tin và tài liệu hướng dẫn sử dụng cho các nhóm ACIS cấp huyện và tỉnh. Cùng với đó, các địa phương nên lồng ghép việc xây dựng và phát hành bản tin khí hậu nông nghiệp vào kế hoạch thường xuyên của Trung tâm Khuyến nông, Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, các Đài KTTV khu vực. Đặc biệt, cần thiết lập cơ chế tài chính từ ngân sách địa phương để hỗ trợ chi phí duy trì các hoạt động truyền thông và tập huấn sau khi dự án kết thúc.

Hoạt động xây dựng bản tin thời tiết nằm trong khuôn khổ Dự án "Tăng cường khả năng chống chịu của nông nghiệp quy mô nhỏ với an ninh nguồn nước do biến đổi khí hậu khu vực Tây Nguyên và Nam Trung Bộ" (SACCR) do Quỹ Khí hậu Xanh (GCF) và Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) tài trợ. Người dân còn được hỗ trợ sử dụng thông tin khí hậu vào thực tế sản xuất thông qua các hợp phần khác của dự án như: mô hình canh tác thích ứng khí hậu, hỗ trợ vật tư, xây bể chứa nước mưa, và cải tạo hạ tầng thủy lợi nhỏ. Sự kết hợp này tạo ra hiệu ứng cộng hưởng mạnh mẽ, giúp tăng tính chủ động, giảm thiệt hại và nâng cao khả năng chống chịu trước biến đổi khí hậu.