Sức mạnh cộng đồng là yếu tố thành công của chương trình nông thôn mới

Dấu ấn nổi bật của phong trào xây dựng nông thôn mới

Chia sẻ tại tọa đàm “Xây dựng Nông thôn mới 2021-2025: Thành tựu từ chính sách, sức mạnh từ cộng đồng” mới đây, ông Trần Xuân Hiền, Phó vụ trưởng Vụ Công tác Thanh niên và Bình đẳng giới (Bộ Nội vụ) cho biết, sau hơn một thập kỷ triển khai, đặc biệt trong giai đoạn 2021-2025, Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM) đã tạo ra những thay đổi toàn diện cả về vật chất lẫn tinh thần đối với đời sống người dân các vùng nông thôn. Nổi bật trong đó là hệ thống hạ tầng nông thôn, từ giao thông đến trường học, trạm y tế, đã được cải thiện rõ rệt, góp phần xóa đói giảm nghèo, nâng cao chất lượng sống cho người dân, nhất là ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số.

Thống kê của Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho thấy, chỉ trong 5 năm, chương trình đã huy động được tổng nguồn lực lên tới 3,7 triệu tỷ đồng. Cơ cấu nguồn lực thể hiện sự đa dạng và bền vững, gồm vốn tín dụng (2,25 triệu tỷ đồng, chiếm 60,8%), ngân sách địa phương (283.743 tỷ đồng), ngân sách Trung ương (41.264 tỷ đồng), nguồn từ doanh nghiệp và người dân (853.517 tỷ đồng).

Đặc biệt, 9,5 triệu khách hàng vay vốn phục vụ sản xuất, kinh doanh nông thôn, với tổng mức đóng góp từ người dân lên tới 813.995 tỷ đồng, tương đương 22% tổng nguồn lực. Điều này khẳng định rõ: Người dân thực sự là chủ thể của chương trình, vừa thụ hưởng vừa trực tiếp đóng góp.

Một điểm đáng chú ý của chương trình, là sự thay đổi trong cách tiếp cận: Chính quyền hỗ trợ, người dân chủ động. Nhiều mô hình mới ra đời, gắn nông nghiệp với du lịch và văn hóa, tiêu biểu như “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP), du lịch cộng đồng, nông nghiệp sinh thái.

Những mô hình như phát triển cà phê, sầu riêng gắn với du lịch ở Tây Nguyên hay du lịch văn hóa Khmer ở Tây Nam Bộ cho thấy vai trò trung tâm của cộng đồng trong phát triển kinh tế - xã hội nông thôn.

Ông Phạm Ngọc Toàn, Giám đốc Trung tâm Thông tin, phân tích, dự báo chiến lược và dịch vụ công đánh giá, giai đoạn 2021-2025, chương trình nông thôn mới chứng kiến sự chuyển biến mạnh mẽ từ số lượng sang chất lượng, với việc người dân được trao quyền tham gia trực tiếp vào quá trình xây dựng và giám sát. “Người dân không chỉ thụ hưởng mà còn đồng hành, cùng giám sát và thực hiện, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả”, ông Toàn cho biết.

Sau 5 năm triển khai, Chương trình Mục tiêu quốc gia về xây dựng NTM không chỉ đơn thuần là một chương trình phát triển hạ tầng. Chương trình đã trở thành một cuộc cách mạng thay đổi tư duy và diện mạo nông thôn Việt Nam: Từ tư duy Nhà nước “làm thay” sang “Nhà nước định hướng, người dân làm chủ”; Từ mục tiêu đạt chuẩn số lượng sang hướng tới chất lượng cuộc sống và phát triển bền vững; Từ sự tham gia rời rạc sang liên kết cộng đồng - doanh nghiệp - Nhà nước.

Theo thống kê, 97,3% xã đã đạt tiêu chí quy hoạch; 87,3% xã đạt tiêu chí giao thông; 99,7% hộ nông thôn có điện lưới quốc gia. Cả nước đã có 149 mô hình, sáng kiến nông thôn mới được tổng kết và nhân rộng, từ “làng xanh” đến “xã thông minh”, với tỷ lệ hài lòng của người dân đạt tới 95-100%. Đây là những con số biết nói, phản ánh hiệu quả thực chất của chương trình.

Dù vậy, chương trình vẫn còn không ít thách thức. Ông Phạm Ngọc Toàn chỉ ra tình trạng chậm giải ngân vốn và sự chồng chéo giữa các chương trình mục tiêu quốc gia, khiến việc triển khai ở cơ sở gặp khó khăn. Giải pháp được đề xuất là tích hợp các chương trình, điều chỉnh tiêu chí cho phù hợp với từng vùng miền, đồng thời lấy sự hài lòng của người dân làm tiêu chí đánh giá, tránh chạy theo thành tích.

Hướng đến nông thôn mới nâng cao và bền vững

Trong giai đoạn tới, mục tiêu chuyển từ “NTM cơ bản” sang “NTM nâng cao, kiểu mẫu” đòi hỏi chương trình phải tiếp tục phát huy sức mạnh cộng đồng, mở rộng sự tham gia của doanh nghiệp và hoàn thiện chính sách theo hướng linh hoạt hơn. Một trong những giải pháp được ông Phạm Ngọc Toàn đề xuất là triển khai mô hình “kèm cặp” giữa các xã đã đạt chuẩn với các xã còn khó khăn. Cách làm này không chỉ giúp chia sẻ kinh nghiệm, mô hình hay mà còn tạo động lực để địa phương yếu kém có định hướng rõ ràng, rút ngắn khoảng cách phát triển.

Bên cạnh đó, việc điều chỉnh tiêu chí NTM theo đặc thù từng vùng cũng rất cần thiết, nhất là ở Tây Bắc, Tây Nguyên hay đồng bào dân tộc thiểu số, nơi điều kiện tự nhiên và văn hóa khác biệt đáng kể so với đồng bằng. Khi tiêu chí phù hợp hơn, địa phương sẽ chủ động hơn và hạn chế tình trạng chạy theo những yêu cầu không sát thực tiễn. Trên hết, sự hài lòng của người dân cần được coi là thước đo quan trọng nhất, bởi đó chính là minh chứng rõ ràng nhất cho hiệu quả và tính bền vững của chương trình.

Trong quá trình hướng tới nông thôn mới nâng cao, chính quyền địa phương tiếp tục đóng vai trò “nhạc trưởng”, điều phối nhịp nhàng giữa các lực lượng. Tuy nhiên, sự thành công không đến từ một phía. Người dân, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội đều là những “nhạc công” quan trọng, cùng tạo nên bản hòa ca phát triển. Khi chính quyền minh bạch, người dân tham gia tự giác, doanh nghiệp đồng hành, mọi công trình, dù là cầu, đường, điện hay mô hình sinh kế đều có cơ hội duy trì lâu dài và phát huy hiệu quả thực chất.

Các mô hình kinh tế gắn với du lịch, nông nghiệp thông minh, chuyển đổi số nông thôn đang mở ra những hướng đi mới để tăng thu nhập và nâng cao chất lượng sống. Những “làng xanh”, “xã thông minh”, “xã số” hay các mô hình OCOP mới đều chứng minh rằng nông thôn không còn chỉ là nơi sản xuất nông nghiệp truyền thống mà đang trở thành môi trường sáng tạo, sống xanh và phát triển bền vững.

Sự thành công của Chương trình Mục tiêu quốc gia về xây dựng NTM trong những năm qua khẳng định một điều: sức mạnh cộng đồng chính là nền tảng cốt lõi. Khi người dân không đứng ngoài mà tham gia, giám sát và hưởng lợi, họ chính là động lực lớn nhất cho sự đổi thay. Và khi Nhà nước giữ vai trò định hướng, doanh nghiệp mang lại nguồn lực, khoa học và thị trường, còn cộng đồng giữ vai trò chủ thể, nông thôn Việt Nam sẽ tiếp tục chuyển mình mạnh mẽ, bền vững và toàn diện hơn trong những năm tới.