Khác với lớp ozone ở tầng bình lưu có vai trò bảo vệ Trái đất khỏi bức xạ cực tím, ozone ở tầng đối lưu (gần mặt đất) lại là một loại khí độc hại, đe dọa trực tiếp sức khỏe con người, nông nghiệp và đa dạng sinh học.
Khói mù do cháy rừng bao phủ một khu rừng ở Riau, Indonesia. Ảnh: Aulia Erlangga/CIFOR qua Flickr.
Điểm đáng chú ý là ozone tầng mặt đất không phát thải trực tiếp, mà hình thành khi metan, oxit nitơ, các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi và khí thải từ giao thông, công nghiệp… phản ứng dưới ánh nắng mặt trời. Quá trình này diễn ra mạnh mẽ hơn trong điều kiện thời tiết nóng lên, đặc biệt khi xuất hiện hiện tượng “vòm nhiệt” khiến không khí ô nhiễm bị giữ lại, làm nồng độ ozone tăng cao đột biến.
Theo nghiên cứu quốc tế, năm 2019 ozone đã gây ra khoảng 365.000 ca tử vong trên toàn cầu, nhưng con số thực tế có thể lên tới 1,4 triệu người. Riêng Ấn Độ và Trung Quốc chiếm hơn 70% số ca tử vong, cho thấy mức độ ảnh hưởng đặc biệt nghiêm trọng tại các quốc gia có dân số đông và ô nhiễm không khí cao.
Không chỉ tác động tới sức khỏe, ozone tầng mặt đất còn gây thiệt hại lớn cho nông nghiệp. Loại khí này làm giảm năng suất nhiều loại cây lương thực quan trọng như lúa mì, gạo, ngô, đậu tương; đồng thời kìm hãm sự phát triển của rừng nhiệt đới, vốn là “lá phổi xanh” giúp hấp thụ carbon. Thậm chí, ozone còn phá vỡ tín hiệu mùi hương của hoa, gây cản trở quá trình thụ phấn, đe dọa trực tiếp an ninh lương thực toàn cầu.
Các chuyên gia cảnh báo, để kiểm soát “kẻ giấu mặt” trong khủng hoảng khí hậu này, thế giới cần hành động quyết liệt: cắt giảm mạnh khí metan và NOx, thúc đẩy chuyển đổi sang năng lượng sạch và tăng cường hợp tác quốc tế nhằm bảo vệ sức khỏe con người và hệ sinh thái.
