Nguyễn Du viết “Mộng đắc thái liên” (Chiêm bao thấy hái sen/Mơ thấy hái sen) để tả một giấc mơ được đi hái sen ở Hồ Tây. Chỉ là một giấc chiêm bao thôi (có lẽ là hình ảnh từ những năm tháng tươi đẹp của tác giả khi còn trẻ, được thừa hưởng vinh hoa phú quý ở một thế gia quyền quý). Quả là một giấc mơ tươi trong, rất hiếm thấy ở các tác phẩm thơ của Nguyễn Du, kể cả thơ chữ Hán và thơ Nôm.
Chân dung đại thi hào Nguyễn Du.
“Xắn gọn quần cánh bướm/ Chèo thuyền nan hái sen” - Đấy là tả người đi hái sen, xắn gọn chiếc quần cánh bướm, chèo chiếc thuyền nhỏ mà lướt nhẹ trên mặt hồ, luồn qua những hoa sen và lá sen. Nhưng ai là người “Xắn gọn quần cánh bướm” ở đây? Thì còn ai nữa, nếu không phải là chính chàng trai trẻ Tố Như? Ngày xưa con trai nhà khá giả thường mặc quần lụa ống rộng. Đi hái sen thì phải xắn gọn cái quần lên, thấy ống quần xòe ra như cánh bướm. Đấy là một liên tưởng gần gũi. Có người thì bảo rằng “giáp điệp quần” là cái váy của phụ nữ. Nhưng ở đây là chính tác giả, thì chỉ là xắn cái quần lên cho nó gọn gàng mà chèo thuyền đấy thôi…
Hai câu tiếp theo tả nước hồ đầy lai láng và xanh trong, in rõ bóng người đi hái sen. Mấy nét chấm phá về cảnh và người hái sen Tây Hồ trong một ngày đẹp trời, thật bình yên, thơ mộng.
Ảnh: Vũ Minh Quân.
Khổ thơ tiếp theo, tác giả tả cụ thể công việc hái sen, đương nhiên có cả mục đích của việc hái sen nữa. Hái hoa sen, và cả gương sen, “cả hoa và gương đều bỏ lên thuyền”. Thế thôi, chưa có gì đặc biệt. Những người dân ven Hồ Tây, nhiều gia đình lấy việc hái sen (cả hoa và gương) làm kế sinh nhai. Nhưng cũng có những người khá giả, lại lấy việc hái sen chủ yếu để tiêu khiển, như một thú chơi tao nhã. Thế nhưng, với Nguyễn Du, thì: “Hoa để tặng người mình sợ/ Gương để tặng người mình thương”.
Câu thơ như chứa nhiều uẩn khúc trong tình ý. Hoa sen là một loài hoa quý xưa nay. Hoa ấy hái về để tặng người mình yêu quý, trân trọng, còn để cắm vào bình hoa trong nhà mình để thưởng lãm, hoặc dâng lên bàn thờ tiên tổ. Còn gương sen, trong có hạt sen rất quý, phần nhiều nghiêng về giá trị vật chất. Thế nên “hoa để tặng người mình sợ”, còn “gương để tặng người mình thương”, đã là một sự khác thường rồi! Cũng có người bình giải bài thơ này, đến đây thì bế tắc, không sao đoán định được tình ý sâu kín của tác giả. Một tính cách cang cường như Cao Bá Quát, khi tả hoa sen Tây Hồ, hay hoa sen trong bồn quý của một ông bạn thân, đều gửi gắm ý chí thanh cao ngạo nghễ của mình, rõ ràng, quyết liệt. Còn Nguyễn Du trong trường hợp này thì sao? Ẩn số này, phải chăng có thể liên tưởng đến tính cách của tác giả, thông qua những cứ liệu ở tiểu sử, và đặc biệt là cả ở văn chương nữa?
Tiểu sử cho hay, Nguyễn Du là một trong số 21 người con của cụ Nguyễn Nghiễm, một vị quan to ở phủ chúa Trịnh. Cha mất, rồi mẹ mất khi Nguyễn Du còn trẻ, rồi kinh thành loạn lạc, Nguyễn Du phải nương tựa vào một người anh cùng cha khác mẹ là Nguyễn Khản;... Mười năm gió bụi, ăn nhờ ở đậu, thấp thỏm lo âu, buồn bã trong đói nghèo, bệnh tật, cả trong thời kỳ Nguyễn Du ra làm quan với nhà Nguyễn cũng không mấy khi được vui vẻ… bởi sự đố kị, ganh ghét trong nội bộ quan lại triều Nguyễn thời ấy, khiến một người như Nguyễn Du, dẫu cho có cái khí phách cang cường chăng nữa, cũng buồn chán…
Thế nên “Hoa để tặng người mình sợ” ở bài “Mộng đắc thái liên” này, hẳn có nguyên cớ chi đây?! Tặng hoa, có thể chỉ giao đãi mà thôi. Ấy là người quân tử biết cứng biết mềm, cốt để giữ cái mục tiêu lớn. Nguyễn Du là người có bản lĩnh, biết “nội cương ngoại nhu” chăng?
Cũng không ngoại trừ khả năng những bậc trí giả chỉ biết sợ những "kẻ" tài giỏi, anh hùng trong thiên hạ mà thôi! “Sợ” ở đây không hẳn là sợ hãi, mà phải hiểu theo nghĩa tôn trọng, kính sợ người có tài và nhân cách cao cả hơn đời và hơn mình. Còn như gương sen để tặng người mình thương, cũng không mấy khó hiểu. Gương sen, trong có hạt sen quý, nhiều giá trị sử dụng, để tặng người thân thương của mình, vừa chân tình, vừa gần gũi…
Giai nhân bên sen. Ảnh: Lưu Thành Đạt.
Khổ thơ thứ III, cũng tả cảnh hái sen, nhưng mà ở một chi tiết khác. Thi sĩ sáng nay đi hái sen, vốn đã có hẹn với một cô nàng nào đó. Hẹn rồi đấy, nhưng mà không biết bóng giai nhân ấy đã đến chưa? Chưa thấy người đẹp hiển hiện trước mắt, nhưng “cách hoa nghe cười nói”, thì hình như đã thấy xốn xang trong dạ rồi. Chỉ tả tiếng cười nói thôi, dẫu chưa nhìn rõ mặt, đã liên tưởng đến nét đẹp thiếu nữ hòa trong cái đẹp thiên nhiên, đằm thắm trữ tình…
Hai khổ thơ còn lại của liên khúc hái sen, dành cho việc triết luận của tác giả. “Hoa sen ai cũng ưa/ Cuống sen chẳng ai thích”, cũng là sự thường tình ở đời. Hoa sen để thưởng lãm, còn như thân cây sen, mấy ai dùng làm gì, thường bỏ đi. Nhưng có một sự thật là “thân cây sen có những sợi tơ bền/ Vấn vương không dứt được”. Nghĩa là thân cây sen có giá trị sử dụng riêng, người đời không phải ai cũng biết. Nghĩa là hoa có giá trị của hoa, gương sen có giá trị của gương, lá sen có giá trị của lá, còn thân cây sen có giá trị của thân… Ví như ở đời, cao thấp khác nhau, nhưng ai cũng có giá trị của riêng mình, đóng góp của riêng mình, chớ nên xem thường, chớ nên có thái độ “Hạ mục vô nhân”. Phải chăng, Nguyễn Du muốn mượn ý này, để bàn về quan niệm nhân sinh mà cảnh tỉnh người đời?
"Hoa có giá trị của hoa, gương sen có giá trị của gương, lá sen có giá trị của lá, còn thân cây sen có giá trị của thân… Ví như ở đời, cao thấp khác nhau, nhưng ai cũng có giá trị của riêng mình". Ảnh: An Thành Đạt.
Khổ thơ cuối cùng xoay quanh hình ảnh sen và công việc hái sen. “Lá sen màu xanh xanh/ Hoa sen dáng xinh xinh”, điều ấy ai cũng biết cả rồi. Nhưng mà “Hái sen chớ đụng ngó/ Năm sau hoa chẳng sinh”, thì đó mới thực là tâm ý Nguyễn Du. Ngó sen là biểu tượng của sự sinh sôi, biểu tượng của tương lai, phải biết trân trọng, giữ gìn. Đấy chính là minh triết của vũ trụ, đồng thời cũng thể hiện tinh thần nhân văn của bậc trí giả và tấm lòng nhân hậu của thi nhân…
“Chiêm bao thấy hái sen” quả là một bài thơ đẹp, một giấc mơ tươi trong. Chả riêng đẹp cảnh đẹp người, tâm hồn trong trẻo mà những hàm ẩn ý tình trong hương hoa, sắc hoa, cả gương sen và thân sen nữa, mới thẳm sâu ý nghĩa nhân sinh, ứng với tấm chân tâm: “Chữ Tâm kia mới bằng ba chữ Tài” của đại thi hào vậy!
Nguyên tác:
Mộng đắc thái liên
Khẩn thúc giáp điệp quần,
Thái liên trạo tiểu đình.
Hồ thủy hà xung dung,
Thủy trung hữu nhân ảnh.
Thái, thái Tây Hồ liên,
Hoa, thực câu thướng thuyền.
Hoa dĩ tặng sở úy,
Thực dĩ tặng sở liên.
Kim thần khứ thái liên,
Nãi ước đông lân nữ,
Bất tri lai bất lai,
Cách hoa văn tiếu ngữ.
Cộng tri liên liên hoa,
Thùy giả liên liên cán.
Kỳ trung hữu chân ti,
Khiên liên bất khả đoạn.
Liên diệp hà thanh thanh,
Liên hoa kiều doanh doanh.
Thái chi vật thương ngẫu,
Minh liên bất phục sinh.
(Nguyễn Du)
Dịch nghĩa:
Chiêm bao thấy hái sen
Xắn gọn chiếc quần cánh bướm,
Chèo chiếc thuyền con đi hái sen.
Nước hồ sao mà lai láng thế,
Trong nước thấy có bóng người.
Hái, hái sen Tây Hồ,
Hoa và gương sen đều đưa lên thuyền.
Hoa sen để tặng người mình sợ,
Gương sen để tặng người mình thương.
Sáng nay đi hái sen,
Đã có hẹn với cô gái xóm đông cùng đi.
Chả biết cô ấy có đến hay không,
(Nhưng) bên kia khóm hoa đã nghe thấy tiếng cười nói.
Hoa sen thì ai cũng yêu,
Cọng sen nào có ai thích đâu.
Trong cọng sen có sợi tơ bền,
Vấn vương mãi không dứt.
Lá sen màu xanh xanh,
Hoa sen thật kiều diễm.
Hái hoa chớ làm gẫy ngó sen,
Năm sau sen không mọc nữa!
