Điều này đang để lại nhiều hệ lụy cho môi trường canh tác, từ đồng ruộng, vườn cây đến các trang trại chăn nuôi...
Sản xuất càng phát triển càng... nhiều nhựa
Ngày nay, các mô hình canh tác nông nghiệp trong nhà màng, thủy canh đang là mở ra hướng sản xuất mang lại giá trị kinh tế cao, giảm thiểu sâu bệnh hại cây trồng và cho ra thị trường các sản phẩm sạch, chất lượng đồng đều. Thế nhưng, đi kèm sẽ phát sinh khối lượng lớn nhựa từ ống dẫn nước PVC, HDPE, màng phủ PE.
Theo PGS.TS Mai Văn Trịnh, Viện trưởng Viện Môi trường nông nghiệp, nghiên cứu của Viện đã chỉ ra, với các cây ngắn ngày thông thường thì lượng nhựa phát thải ra dao động từ gần 1 - 5 kg/ha/năm. Với cây lúa có sử dụng màng chống ẩm cho mạ thì phát thải thêm 83,3 kg/ha. Một số nơi sử dụng màng nilon chống chuột bao quanh ruộng, lượng nhựa phát thải cộng thêm 343,6 kg/ha.
Màng nhựa phủ đất sau khi thu hoạch cây trồng còn để nguyên trên đất đang bị phân hủy thành mảnh nhựa và phát tán vào môi trường. Ảnh: IAE.
Đặc biệt, đối với các loại cây rau hoa trồng trong nhà màng thâm canh cao, khối lượng màng nhựa bảo vệ có phát sinh thêm 1,2-1,3 tấn trên mỗi ha, cộng thêm hơn 2 tấn ống nhựa.
Hệ thống cây ăn quả và cây công nghiệp theo phương pháp truyền thống cũng phát thải dưới 9kg/ha, nhưng nếu ruộng được trang bị hệ thống ống nước tưới thì có thể phát sinh đến 640 kg/ha.
Trong trồng trọt, nguồn phát sinh nhựa đáng kể nữa đến từ bao bì phân bón, với lượng phát thải trung bình từ gần 1-6,5 kg/ha. Với chai lọ thuốc bảo vệ thực vật, hệ số còn lớn hơn do bất kể lượng thuốc chỉ có vài chục ml hay cả lít thì vẫn phải dùng nhựa nguyên sinh, chất lượng tốt để tránh thẩm thấu thuốc ra môi trường.
Màng nilon trở thành rác thải nhựa gây tắc nghẽn mương nội đồng. Ảnh: IAE.
Lượng phát sinh chất thải nhựa biến động theo từng loại cây trồng và sự đặc thù của phương pháp sản xuất. Trong đó, sản xuất rau, hoa, cây ăn quả làm phát sinh nhiều nhựa nhất trong tất cả các nguồn, bao gồm: bao bì phân bón, bao bì thuốc bảo vệ thực vật, bao bì chế phẩm, màng phủ, ống nhựa, màng chống chuột, màng bọc, dây buộc...
Trong chăn nuôi, máng ăn, máng uống của vật nuôi từ trang trại đến hộ gia đình phần lớn đều đã chuyển sang nhựa. Trong vòng đời 1 con vật nuôi cũng tiêu tốn một lượng nhất định các loại vật liệu nhựa như xilanh, ống dẫn thuốc, chai lọ thuốc bằng nhựa, bao bì thức ăn. Với thủy sản lại càng thấy rõ, từ phao bằng phi nhựa, phao xốp, bao bì thức ăn, quạt hay là những chiếc lưới từ vài chục đến vài trăm cân... Sang đến lâm nghiệp, nguồn nhựa chủ yếu đến từ bầu cây. Và theo những đợt trồng cây gây rừng, nguồn nhựa này cũng phát tán rộng.
Hình ảnh vi nhựa trên kính soi hiển vi từ mẫu đất trồng trọt. Ảnh: IAE.
Do đặc thù sản xuất nông nghiệp, những loại nhựa trên phơi nắng, phơi mưa nên mức độ phân rã cũng nhanh. Khi mưa xuống, những mảnh nhựa nhỏ, vi nhựa trôi vào thủy vực rồi ra đại dương. Có những nơi, màng phủ không được thu gom mà chỉ cuộn lại, cày vùi hoặc đốt cùng rác thải sinh hoạt. Việc đốt nhựa hay thu gom nếu không làm đúng quy trình cũng có thể gây ô nhiễm thứ phát.
Nông nghiệp tuần hoàn giúp giảm phát thải nhựa
Trên cơ sở đánh giá hiện trạng sử dụng nhựa trong nông nghiệp, Viện Môi trường nông nghiệp đã triển khai 6 mô hình giảm nhựa tại Thanh Hóa, Thái Bình, Bắc Giang, Nghệ An, Lâm Đồng, Tiền Giang.
Theo PGS.TS Mai Văn Trịnh, nhóm nghiên cứu mất khá nhiều thời gian để thuyết phục người dân sử dụng thuốc chuột sinh học thay cho màng chống chuột, dùng các tre nứa bắc giàn leo hay dùng lạt thay cho dây buộc nhựa, sản xuất theo hướng hữu cơ để giảm lượng thuốc bảo vệ thực vật, phân bón. Giải pháp dễ áp dụng hơn cả là thay mảng phủ đất bằng rơm rạ, trấu vì vật liệu sẵn có, kết hợp trả lại hữu cơ và dinh dưỡng cho đất khi thảm phủ bị phân huỷ.
PGS.TS Mai văn Trịnh, Viện trưởng Viện Môi trường nông nghiệp giới thiệu mô hình bể thu gom vỏ thuốc bảo vệ thực vật tại tỉnh Tiền Giang. Ảnh: NVCC.
Tuy nhiên, tại nhiều mô hình, việc duy trì mô hình trình diễn sau khi đề tài kết thúc rất khó khăn. Lý do chính là cần nguồn lực tài chính để duy trì các hoạt động quản lý và kĩ thuật, các hoạt động thu gom, xử lý và quản lý chất thải.
Thách thức hiện nay do các vật liệu sử dụng thay thế vật liệu nhựa trong sản xuất nông nghiệp còn ít, giá thành cao, khó cạnh tranh. Khâu giám sát thu gom, phân loại, xử lý nhựa trong ngành nông nghiệp chưa được triển khai hiệu quả. Người dân chưa ý thức được những vấn đề về sức khỏe, môi trường do ô nhiễm nhựa.
Giải pháp sử dụng rơm rạ thay cho mảng phủ đất. Ảnh: IAE.
“Trên thực tế, nhựa cũng có nhiều ưu điểm khi vận dụng trong sản xuất nông nghiệp hiện đại, công nghệ cao, nông nghiệp thông minh. Như nhà màng giúp hạn chế sâu bệnh và tác động của thời tiết, ống nhựa giúp tưới tiêu chính xác, máng nhựa dễ vệ sinh và góp phần phòng trừ dịch bệnh. Tuy nhiên, việc sử dụng nhựa cần được kiểm soát chặt chẽ để tránh phát sinh rác thải không cần thiết”, PGS.TS Mai Văn Trịnh nhấn mạnh. Ông cho rằng, mô hình nông nghiệp tuần hoàn là giải pháp bền vững nhất để kiểm soát rác thải nhựa. Mô hình này không chỉ giúp tăng hiệu quả sản xuất mà còn hạn chế phát thải khí nhà kính, nâng cao sức khỏe đất, giảm lượng bao bì phân bón và thuốc bảo vệ thực vật phát sinh.
Bên cạnh đó, các loại vật liệu nhựa dễ phân hủy sinh học hoặc có thể tái sử dụng nhiều lần cũng nên được nghiên cứu và phổ biến rộng rãi. Viện Môi trường Nông nghiệp hiện đang thực hiện một thí nghiệm dài hạn, theo dõi sự phân huỷ của các loại chất thải nhựa phổ biến như PE, PP, HDPE trong đất trồng để đánh giá mức độ phân hủy sau mỗi 5 năm. Đây cũng là cơ sở để xác định tác động của nhựa trong môi trường canh tác nông nghiệp, thúc đẩy triển khai các giải pháp giảm nhựa mạnh mẽ hơn.
Hai Bộ về một – khớp nối từ thu gom đến xử lý chất thải
Trước đây, công tác thu gom, phân loại rác thải nhựa trong sản xuất nông nghiệp thuộc về ngành nông nghiệp, trong khi khâu xử lý do ngành tài nguyên môi trường đảm trách.
Với sự ra đời của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, quy trình từ thu gom đến xử lý rác thải sẽ được đồng bộ dưới một cơ quan quản lý thống nhất. Đây là bước tiến đáng kể, tạo điều kiện thuận lợi cho việc triển khai các chính sách bảo vệ môi trường nói chung và giảm rác thải nhựa trong nông nghiệp nói riêng. Nhất là khi quy định về trách nhiệm của nhà sản xuất EPR đã có hiệu lực.
Rác thải ngoài đồng ruộng cần được thu gom, xử lý triệt để. Ảnh: IEA.
PGS.TS Mai Văn Trịnh đề xuất, Nhà nước cần sớm ban hành hướng dẫn kỹ thuật chi tiết về việc giảm thiểu, thu gom, phân loại, xử lý và tái sử dụng chất thải nhựa trong nông nghiệp. Đồng thời, cần có những quy định chặt chẽ hơn về tỷ lệ sử dụng nhựa trong sản xuất, đặc biệt là hạn chế bao bì nhựa dùng một lần.
Ngoài ra, việc tuyên truyền, nâng cao nhận thức cho cán bộ ngành, tổ chức và nông dân về nguy cơ ô nhiễm nhựa là rất cần thiết. Song song đó, cần đầu tư cho nghiên cứu và phát triển các vật liệu thay thế thân thiện với môi trường và có chi phí phù hợp để người dân có thể tiếp cận và sử dụng lâu dài.
