Một nghiên cứu toàn diện công bố trên Nature Reviews Biodiversity cho thấy, hơn 10.443 loài hiện nằm trong nhóm Cực kỳ nguy cấp theo Danh lục Đỏ IUCN (cấp độ cao nhất trước khi tuyệt chủng ngoài tự nhiên). Đáng chú ý, khoảng 15% trong số này chỉ còn dưới 50 cá thể trưởng thành.
Các chuyên gia cảnh báo nguyên nhân chính đến từ hành vi thiếu bền vững của con người như phá rừng, khai thác quá mức, đưa loài ngoại lai xâm hại và bệnh tật. “Điều đáng mừng là chúng ta hoàn toàn có khả năng đảo ngược tình thế nếu hành động ngay”, nghiên cứu viên Rikki Gumbs thuộc Viện Động vật học London nhấn mạnh.
Loài lạc đà hai bướu (Camelus bactrianus) đang bị đe dọa nghiêm trọng. Ảnh: Tungaa Ulambayar
Phân tích cho thấy 77% loài nguy cấp do mất môi trường sống nghiêm trọng, trong khi một số loài như cá heo vaquita hay ba loài rùa cạn đối mặt nguy cơ tuyệt chủng hơn 50% trong thập kỷ tới. Sự phân bố không đồng đều khiến 16 quốc gia gánh trách nhiệm lớn, nổi bật là Madagascar với 670 loài đặc hữu. Các đảo chỉ chiếm chưa đến 6% diện tích đất toàn cầu nhưng chứa khoảng 40% số loài nguy cấp.
Thực trạng càng nghiêm trọng khi gần 30% loài chưa được đánh giá lại trong hơn 10 năm, khiến thông tin bảo tồn thiếu cập nhật. Kể từ 1980, 345 loài thú, chim, lưỡng cư suy giảm từ nguy cấp xuống cực kỳ nguy cấp. Hiện 56% quần thể đang giảm, chỉ 0,5% tăng trưởng.
Nguyên nhân chính gồm nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản, khai thác gỗ, ô nhiễm và đánh bắt quá mức. Đặc biệt, biến đổi khí hậu làm suy giảm các loài cây như lô hội Pearson hay cây quiver khổng lồ. Hệ sinh thái nước ngọt và biển cũng bị đe dọa nghiêm trọng.
Lợn vòi Nam Mỹ hay lợn vòi đồng bằng (Tapirus terrestris) là loài phát tán hạt quan trọng và có sự tiến hóa riêng biệt. Ảnh: Allan Hopkins
Dù vậy, vẫn có điểm sáng. Từ 1993, các nỗ lực bảo tồn đã cứu ít nhất 24 loài chim và thú thoát khỏi tuyệt chủng, như khỉ sư tử vàng hay rùa Batagur. Nhiều loài lớn như gấu trúc, tê giác trắng nam và bò rừng Mỹ đang phục hồi nhờ chương trình bảo tồn.
Các chuyên gia nhấn mạnh cần ưu tiên bảo vệ vùng phân bố cuối cùng của loài, kết hợp tri thức bản địa với khoa học hiện đại. Chi phí ước tính để cứu các loài này khoảng 1-2 tỷ USD/năm, chưa đến 2% tài sản ròng của một tỷ phú công nghệ.
“Chúng ta có đầy đủ công cụ và kiến thức. Vấn đề chỉ là ý chí hành động”, Gumbs khẳng định. Nếu không, “kỷ nguyên đại tuyệt chủng thứ sáu” sẽ là di sản đau buồn của nhân loại.
