Trong ánh sáng vàng dịu, những chiếc đèn Trung thu bằng giấy dó hiện ra như lớp ký ức sống động được đánh thức sau giấc ngủ dài. Người ta nhìn thấy trong đó không chỉ là hình ảnh của một thời thơ ấu với đèn cá chép, đèn ông sao, đèn kéo quân từng rộn ràng khắp xóm thôn, mà còn là nỗ lực lặng thầm của một nghệ sĩ trẻ, người đã chọn bước đi trên con đường khó: phục dựng, sáng tạo và thổi hồn vào giấy dó truyền thống. Người nghệ sĩ trẻ đó là Đoàn Thái Cúc Hương – một cô gái 9x với tình yêu dành cho những sản phẩm mang đậm nét văn hóa truyền thống.
Không khí Trung thu cổ truyền như được hồi sinh qua những chiếc đèn làm từ giấy dó của nghệ sĩ trẻ Đoàn Thái Cúc Hương. Ảnh: Đoàn Thái Cúc Hương arts & crafts.
Hành trình tìm về ký ức
Sinh ra trong một gia đình có truyền thống làm mỹ nghệ chạm gỗ, Hương từ nhỏ đã quen với mùi sơn, mùi gỗ, với những hoa văn truyền thống mà cha cô tỉ mỉ khắc trên từng sản phẩm. Không được đào tạo nghệ thuật chính quy, nhưng những ký ức, hình ảnh đẹp của tuổi thơ đã âm thầm nuôi dưỡng trong cô tình yêu với chạm khắc cổ truyền.
Hương kể, trong ký ức của mình, hình ảnh những chiếc lồng đèn muôn dáng muôn màu mà người dân vùng quê làm ra đã theo cô trong suốt hành trình khôn lớn. “Trí nhớ non nớt của một đứa trẻ là tôi vẫn vẹn nguyên những kỷ niệm thật đẹp: những dải đèn nối tiếp nhau, cao thấp, sáng tối, như một dòng chảy lung linh đưa tôi bước vào thế giới thần tiên thu nhỏ, huyền diệu và diễm lệ”, Hương tâm sự.
Bước ngoặt đến vào năm 2021, trong một buổi workshop nhỏ, Hương lần đầu được cầm tấm giấy dướng thủ công, vân giấy sần sùi và vẻ đẹp mộc mạc của tờ giấy dướng như có một sức hấp dẫn lạ thường đối với Hương. Cô tìm hiểu và được biết, các sản phẩm được làm từ giấy thủ công vẫn chưa có nhiều. “Với một loại giấy truyền thống đẹp mà chỉ để viết và vẽ thì thật là lãng phí”, Hương chia sẻ.
Đoàn Thái Cúc Hương hình thành ngôn ngữ sáng tạo riêng với các loại giấy thủ công của Việt Nam và nuôi dưỡng khát vọng giữ gìn, làm mới ký ức văn hóa Việt. Ảnh: Hoàng Hiền.
Những hình ảnh trong ký ức tuổi thơ tưởng chừng đã ngủ yên, nay trỗi dậy khi Hương bắt đầu đồng hành với giấy. Như tìm được sự kết nối với chất liệu cổ truyền này, Hương nhớ lại: “Tôi nghĩ về những chiếc đèn xưa, và tự hỏi tại sao mình không thử gắn bó với chúng bằng chất liệu truyền thống này. Trong quá trình tìm hiểu, tôi nhận ra Việt Nam có vô vàn loại đèn cổ truyền, mỗi loại mang một vẻ đẹp riêng. Và chính lúc ấy, tôi quyết định sẽ phục dựng, làm mới chúng bằng giấy truyền thống”.
Từ đó, Hương gắn bó với giấy, tự mày mò học hỏi, thử nghiệm và dần hình thành ngôn ngữ sáng tạo riêng với các loại giấy thủ công của Việt Nam, đặc biệt là giấy dó.
Ban đầu, Hương thử làm chao đèn, quạt, bưu thiếp, sổ tay. Các sản phẩm này nhận được nhiều sự khen ngợi từ bạn bè và gia đình. Nhờ sự động viên của người thân, Hương mới thực sự bắt đầu hành trình sáng tạo sản phẩm thủ công từ giấy truyền thống.
Mỗi sản phẩm của Hương là một cuộc tìm tòi vừa mang tính thủ công vừa chất chứa khát vọng đưa văn hóa truyền thống trở lại đời sống hiện đại. Tất cả đều được thực hiện một cách tỉ mỉ, cẩn trọng. Thậm chí, màu để tô vẽ các tác phẩm cũng được Hương tạo ra từ các nguyên liệu thiên nhiên như cây tràm, vỏ cây vải, các loại đất khác nhau…
Khát vọng khôi phục văn hóa cổ truyền
Hành trình ấy được tiếp nối bằng triển lãm mới nhất mang tên “Lãm – Đèn Trung thu giấy dó cổ truyền Việt Nam”, khai mạc tại Hà Nội từ ngày 6 đến 14/9/2025, trước khi tiếp tục hành trình vào TP. Hồ Chí Minh.
Trong không gian nghệ thuật Ái Trà, hơn 80 mẫu đèn giấy dó được trưng bày, từ những hình thức cổ truyền như đèn cá chép hóa rồng, đèn bươm bướm, đèn quả lựu, đèn lọng, đèn bọ ngựa cho tới những biến tấu mang hơi thở đương đại. Khi bước vào triển lãm, người xem như được sống lại không khí Tết Trung thu của thế kỷ trước, khi ánh sáng phát ra từ những ngọn nến lung linh trong lồng đèn mộc mạc, gần gũi.
Đèn bươm bướm làm từ giấy dó của Đoàn Thái Cúc Hương. Ảnh: Hoàng Hiền.
Đèn cù - một loại đèn truyền thống trong mỗi dịp Trung thu xưa - nay được tái hiện với chất liệu giấy dó. Ảnh: Hoàng Hiền.
Một trong những chiếc mặt nạ giấy bồi tại triển lãm. Theo Hương, mỗi chiếc mặt nạ cô tạo ra đều chất chứa trong mình một câu chuyện, một thông điệp văn hóa sâu sắc. Ảnh: Hoàng Hiền.
Triển lãm không chỉ gợi nhớ ký ức, mà còn cho thấy sự dấn thân của một nghệ sĩ trẻ với truyền thống. Bởi lẽ, phục dựng đèn Trung thu cổ không phải là việc dễ. Nhiều mẫu đã thất truyền, chỉ còn sót lại qua ký ức người già, tranh dân gian Đông Hồ, hay vài tấm ảnh đen trắng.
Để làm được các tác phẩm, Hương phải tự tìm đến các làng nghề, hỏi chuyện, ghi chép, rồi thử nghiệm khung mây tre, thử độ thấu quang của từng lớp giấy, kiểm tra cách phối màu sao cho ánh sáng nến khi xuyên qua vẫn giữ được nét mềm mại, ấm áp. Đó là một cuộc “lội ngược dòng” trong thời đại mà phần lớn trẻ em đã quen với đèn nhựa công nghiệp giá rẻ, chạy pin, phát nhạc điện tử.
Nhưng chính ở đó, triển lãm “Lãm” mang một ý nghĩa xã hội lớn. Nó đặt ra câu hỏi về ký ức văn hóa và lối sống bền vững. Khi những chiếc đèn bằng giấy dó, mây tre và màu đất hiện diện, chúng không chỉ là tác phẩm mỹ thuật, mà còn là thông điệp về môi trường: loại bỏ nhựa, trở về với vật liệu thiên nhiên, sống hài hòa với đất trời. Trong một xã hội đang đối diện ô nhiễm rác thải, việc một nghệ sĩ trẻ kiên trì chọn chất liệu tự nhiên truyền thống để sáng tạo, có giá trị như một tiếng gọi về lối sống xanh, gắn kết văn hóa và sinh thái.
Người tham quan triển lãm, từ những nghệ sĩ, nhà nghiên cứu đến các gia đình trẻ, đều bày tỏ sự xúc động. Nhiều phụ huynh chia sẻ rằng họ đưa con đến đây để các em được “chạm vào” một Trung thu thật sự của người Việt, thay vì chỉ biết đến những chiếc đèn nhựa lòe loẹt bày bán ngoài phố. Một số em nhỏ tò mò hỏi về cách làm, về màu sắc, khiến triển lãm không chỉ là nơi trưng bày, mà còn trở thành lớp học ký ức, nơi văn hóa được truyền trao qua trải nghiệm trực tiếp.
Đối với Đoàn Thái Cúc Hương, “Lãm” là cuộc triển lãm đầu tay, là cột mốc của hành trình sáng tạo cá nhân. Cô không chỉ mong muốn làm ra những sản phẩm đẹp, mà còn tạo nên không gian văn hóa, nơi công chúng có thể đến, trải nghiệm và trò chuyện với truyền thống. Triển lãm vì thế giống như cánh cửa mở ra để cô khẳng định: nghệ thuật giấy dó có thể vừa mang tính ứng dụng vừa thấm đẫm giá trị tinh thần, vừa hồi sinh ký ức vừa kiến tạo hiện tại.
"Lãm" thu hút nhiều khách tham quan, nhiều người bày tỏthích thú với những sản phẩm truyền thống nhưng mang nét hiện đại, tính thẩm mỹ cao. Ảnh: Hoàng Hiền.
Trong tương lai, Hương dự định phát triển các hoạt động giáo dục cộng đồng, tổ chức workshop để trẻ em và thanh niên có thể tự tay làm đèn, tự nhuộm giấy, tự cảm nhận. Đó không chỉ là hướng đi nghệ thuật, mà còn là một nỗ lực bảo tồn làng nghề, khôi phục giá trị của giấy dó - loại giấy đã từng gắn bó với văn chương, hội họa và tín ngưỡng Việt qua nhiều thế kỷ. Khi giấy dó không chỉ nằm trong sách cổ, tranh dân gian mà đã trở thành chất liệu sống động của đời sống đương đại, nó đang thực sự tiếp tục hành trình ý nghĩa của mình.
Trong ánh sáng ấm của những chiếc đèn giấy dó, người xem thấy được vẻ đẹp của một sản phẩm thủ công, nhận ra trong đó một khát vọng lớn: khát vọng giữ gìn và làm mới ký ức văn hóa Việt. Đoàn Thái Cúc Hương, với triển lãm “Lãm”, đã chứng minh rằng đôi khi, để sáng tạo nên điều mới mẻ, ta chỉ cần dũng cảm quay về với cái xưa, kiên nhẫn lắng nghe tiếng nói của truyền thống, rồi từ đó, thổi vào nó một hơi thở đương đại.
